.

4. THỜI KỲ THỬ THÁCH (1802-1885)

   Năm 1802, Nguyá»…n Phúc Ánh lên ngôi vua, lấy hiệu là Gia Long, mở đầu triều đại nhà Nguyá»…n (1802-1945) đóng đô ở Phú Xuân, tức Huế ngày nay. Vì nhá»› công Æ¡n Đức cha Bá Đa Lá»™c, nên vua Gia Long đã cho phép tá»± do truyền bá đạo Công giáo. Nhà vua có thiện cảm vá»›i đạo nhÆ°ng không muốn theo vì thấy luật lệ đạo quá nghiêm khắc đối vá»›i tục Ä‘a thê và việc thờ cúng tổ tiên. Ông nói: “Đạo Thiên Chúa rất hợp vá»›i đạo lý nhÆ°ng quá nghiêm khắc vá»›i tục Ä‘a thê. Đối vá»›i ta, không thể chỉ lấy má»™t vợ, mặc dù ta thấy là trị cả nÆ°á»›c còn dá»… dàng và ít mệt mỏi hÆ¡n là giữ cho gia đình ta được yên ấm” (x. Nguyá»…n Văn Kiệm, Má»™t số vấn đề lịch sá»­..., sÄ‘d, tr. 27). Sau gần 20 năm được yên ổn dÆ°á»›i triều vua Gia Long (1802-1820), người Công giáo bắt đầu gặp những thá»­ thách lá»›n lao và cả những cuá»™c bách hại kể từ triều vua Minh Mạng cho đến năm 1885.

Một vài lý do tiềm ẩn

    Hoàng tá»­ Cảnh chết vì bệnh đậu mùa năm 1801 lúc má»›i được 22 tuổi, vua Gia Long phế bỏ người cháu đích tôn là Đán và chọn người con bà thứ phi là hoàng tá»­ Đảm kế vị, mặc dù nhiều quan lại triều đình lúc ấy can gián vua nên giữ chính tông, “đích tôn thừa trọng”, trong số đó, Tả Quân Lê Văn Duyệt là người phản đối mạnh mẽ nhất. Sau khi vua Gia Long chết, hoàng tá»­ Đảm lên ngôi (15-2-1820) lấy niên hiệu là Minh Mạng. Vì muốn bảo vệ ngai vàng cho dòng tá»™c nên vua đã xá»­ tá»™i hoàng tôn Đán thông dâm vá»›i mẹ là bà VÆ°Æ¡ng CÆ¡ Tống Thị Quyên năm 1824. Bà bị dìm xuống nÆ°á»›c cho chết, còn Đán và con cháu bị giáng làm thường dân (x. Trần Đình SÆ¡n, SÄ‘d, Tạp chí XÆ°a và Nay, số 81B, tháng 11-2000, tr. 26-27).

   Dù Lê Văn Duyệt đã chết (25-8-1832), vua Minh Mạng vẫn giữ lòng hận thù. Vua bãi bỏ chức Tổng Trấn, lập toà án xét xá»­ Lê Văn Duyệt tá»™i hà lạm công quỹ. Vua cho đào mả và san bằng má»™ bia khiến cho người con nuôi của ông là Lê Văn Khôi nổi loạn chống lại triều đình. Cuá»™c nổi loạn của Lê Văn Khôi cÅ©ng là má»™t lý do thúc đẩy vua Minh Mạng thù ghét và bách hại người Công giáo và tạo nên những hiểu lầm về Thánh tá»­ đạo Joseph Marchand Du. (x. Gs. Lê Văn Sáu, Má»™t vấn đề lịch sá»­, SÄ‘d, tr. 101). Ngày 8-9-1835, quân triều đình chiếm lại được thành Phiên An. Vua truyền chém đầu, phân thây 1.994 người, trong đó có cha PhÆ°á»›c, cha sở Chợ Quán, và chôn chung trong má»™t hố sâu gọi là Mả Nguỵ. Sáu người còn lại bị giải về kinh đô Huế, trong đó có cha Marchand Du, người đã bị Lê Văn Khôi dùng vÅ© lá»±c ép phải vào thành Phiên An, vì tin tưởng cha có phép mầu và lôi kéo được các tín hữu chống lại triều đình, nhÆ° các thÆ° cha Marchand Du còn để lại đã minh chứng Ä‘iều đó. Thật ra, trong số 2.000 người phản loạn, chỉ có 26 người đàn ông và 40 đàn bà trẻ con là người Công giáo (x. Nguyá»…n Văn Quý, Địa phận Sài Gòn 1835-1944, tÆ° liệu, 1993, tr. 5-39).

   Má»™t câu hỏi đặt ra cho những người thời trÆ°á»›c và ngay cả thời nay: tại sao người Việt Nam thời đó lại theo đạo Công giáo bất chấp những thá»­ thách, gian lao?

Đi tìm con đường sống

   Câu trả lời Ä‘Æ¡n giản là người Công giáo thời đó muốn Ä‘i tìm con đường sống trong cái lẽ tá»­ sinh của kiếp người. HÆ¡n nữa, vá»›i những sắc dụ cấm đạo, nhiều người đã gặp khó khăn trong việc học hành, thi cá»­, làm lụng, bán buôn. Có người còn bị đày ải, giết hại. Họ vẫn muốn sống vá»›i tất cả niềm vui của Tin Mừng và muốn chứng minh sá»± thật của Tin Mừng.

   Nho giáo dạy người dân phải trung vá»›i vua, vì vua là thiên tá»­ thay trời trị dân, có toàn quyền sinh sát đến Ä‘á»™ “quân xá»­ thần tá»­, thần bất tá»­ bất trung”. Người Công giáo lại được dạy chỉ có Chúa Trời là chủ của sá»± sống và tất cả đều là anh em, con cái của Cha trên trời, nên đều bình đẳng vá»›i nhau về mặt giá trị làm người dù vẫn có tôn ti trật tá»± trong xã há»™i. HÆ¡n nữa, sau cuá»™c sống lữ hành ở trần thế này còn có cuá»™c sống vÄ©nh hằng ở thế giá»›i bên kia mà người ta sẽ đạt được nhờ lòng tin vào Đức Giêsu. Chính trong tinh thần ấy, giá trị con người được nâng cao đến tá»™t đỉnh.

   Niềm tin vào đời sống vÄ©nh cá»­u lại thể hiện rất trong sáng và tích cá»±c trong đời sống thường ngày và nó trở nên má»™t sức hút kỳ lạ của tôn giáo má»›i. Người Việt Nam thời đó chÆ°a hiểu biết nhiều về khoa học, chÆ°a biết giữ vệ sinh nên nhiều trẻ sÆ¡ sinh bị chết, các sản phụ mắc bệnh rất nhiều. Hằng ngày, người ta thường dùng nÆ°á»›c ao tù để tắm rá»­a, ăn uống, nên dá»… bị các bệnh toét mắt, ghẻ lở, giun sán, đường ruá»™t… Các Kitô hữu, nhờ được các giáo sÄ© Tây PhÆ°Æ¡ng, các thầy giảng, các dì phÆ°á»›c Mến Thánh Giá dạy khoa học phổ thông nên đã biết lọc nÆ°á»›c để dùng và nấu nÆ°á»›c chín để uống, giữ vệ sinh thân thể nên trở thành những người khoẻ mạnh, xinh đẹp và thông minh hÆ¡n. Các nữ tu Mến Thánh Giá thời ấy trở thành những nữ há»™ sinh và là y tá nông thôn.

   Trong xã há»™i phong kiến xây dá»±ng trên Khổng giáo: nữ giá»›i bị khinh miệt bởi quan niệm “nhất nam viết hữu, thập nữ viết vô”. Đạo Công giáo, vá»›i chế Ä‘á»™ má»™t vợ má»™t chồng, nam nữ bình đẳng và quan niệm má»—i người đều là con cái Chúa, đã giá»›i thiệu những nét má»›i cho xã há»™i Việt Nam.

   Thời đó, chữ nghÄ©a “quý giá” và đắt đỏ, cả làng may ra chỉ có má»™t vài người giàu má»›i dám cho con Ä‘i học. NhÆ°ng mọi Kitô hữu, bất luận nam nữ, đều được khuyến khích học hành, lúc đầu là chữ Nho, chữ Nôm, sau là chữ Quốc ngữ. Kinh sách đọc hằng ngày, giáo lý học hằng tuần, càng làm cho người có đạo dá»… học hành và truyền bá chữ nghÄ©a cho nhau hÆ¡n.

   Trong dân chúng, chữ Quốc ngữ được phổ biến rá»™ng rãi càng làm cho những quan lại theo Nho học sợ hãi đến ná»—i thi sÄ© Trần Tế XÆ°Æ¡ng (1870-1907) đã phải thốt lên:

   “Cái học nhà Nho đã hỏng rồi

Mười người đi học chín người thôi”

   Vì thế, ngay sau khi người Pháp chiếm 3 tỉnh miền Đông Nam Kỳ (1862) thì tờ Gia Định Báo đã được phát hành ở Nam bá»™ (1865) bằng chữ Quốc ngữ. Chắc chắn người dân Nam bá»™ phải biết thứ chữ này cả trăm năm trÆ°á»›c thì má»›i có thể đọc báo được. Chúng ta đừng quên chữ Nho cho đến đầu thế ká»· XX vẫn là chữ chính thức của nhà nÆ°á»›c quân chủ ở Việt Nam. Sá»± đố kỵ của các Nho sÄ© và quan lại đối vá»›i chữ Quốc ngữ là má»™t trong những lý do quan trọng dẫn đến những cuá»™c tàn sát trong phong trào Văn Thân. Thật ra, chữ Nôm vẫn được tôn trọng trong cá»™ng đồng người Việt Công giáo vá»›i hàng trăm tác phẩm đủ thể loại được biên soạn trong thời kỳ này. Ta có thể nêu tên má»™t tác phẩm tiêu biểu: Sách dạy tập Ä‘i đàng nhân đức lọn lành của Cố Chính Philipphê Trung (M. Sérard), viết năm 1799. Sách gồm 24 quyển, má»—i quyển trung bình 200 trang, toàn bá»™ là 4.800 trang. Má»—i trang có từ 10-12 dòng, má»—i dòng từ 30-32 chữ. Tổng cá»™ng khoảng 1.500.000 chữ Nôm, dài gấp 9 lần Truyện Kiều của thi hào Nguyá»…n Du.

   Chúng ta cÅ©ng nên ghi nhận rằng: đạo Công giáo đã góp phần không nhỏ vào cuá»™c thăng hoa các nền văn hoá của người Chăm, người KhÆ¡ Me ở phÆ°Æ¡ng Nam. Nền văn hoá tinh thần của Kitô giáo theo Ä‘oàn người mở đất PhÆ°Æ¡ng Nam đã thay đổi nền văn hoá vật chất, tính giao vá»›i những Linga và Yoni của Chiêm Thành, Thuá»· Chân Lạp. 

   Về phÆ°Æ¡ng diện kinh tế, người theo đạo cá»±c khổ tÆ° bề vì bị áp bức bởi bọn cường hào ác bá trong làng, vì sÆ°u cao thuế nặng, vì bị cấm hành nghề. Họ chỉ còn cách từ Bắc xuôi vào miền Nam, đến những phiên trấn má»›i mở, sống chung vá»›i những kẻ bị kết án lÆ°u đày, cùng che giấu lai lịch của mình bằng những tên gọi trống không: anh Hai, chị Ba, cô TÆ°... để được yên thân giữ đạo. Họ sống đùm bọc lẫn nhau, coi nhau nhÆ° anh em họ hàng, nên gọi là họ đạo (giáo xứ), truyền nghề cho nhau để cùng làm cùng hưởng, làm ra cái gì cÅ©ng phải thật tốt, bán ra cái gì cÅ©ng phải thật rẻ, lúc nào cÅ©ng nói thật, nói thẳng để khỏi làm “ô danh Chúa và nhục cho người có đạo”. Cùng lắm, trong cÆ¡n bách hại gắt gao, họ rủ nhau trốn vào những nÆ¡i hoang vu, phá rừng làm rẫy nhÆ° ở La Vang, Trà Kiệu. Không ngờ, chính lối sống này lại làm cho đất nÆ°á»›c phát triển về mặt kinh tế, bờ cõi được mở mang.

Sống và sống dồi dào

   Năm 1844, Đức Thánh Cha Gregorius XVI chia giáo phận Đàng Trong thành 2 giáo phận má»›i: Tây Đàng Trong (Sài Gòn) gồm Lục tỉnh Nam Kỳ và Cao Miên do Đức cha Dominique Lefèbvre Ngãi coi sóc, Đông Đàng Trong (Quy NhÆ¡n) do Đức cha E.T. Cuénot Thể cai quản. Năm 1846, giáo phận Tây Đàng Ngoài được chia làm hai: Tây Đàng Ngoài (Hà Ná»™i) vá»›i 50 linh mục, 6 trợ sÄ© và 140.000 giáo dân do Đức cha P.A. Retord Liêu chăn dắt và Nam Đàng Ngoài (Vinh, gồm Nghệ An, Hà TÄ©nh) do Đức cha Gauthier Hậu quản trị vá»›i 35 linh mục, 4 trợ sÄ© và 60.000 giáo dân. Năm 1848, giáo phận Đông Đàng Ngoài lại chia thành Đông Đàng Ngoài (Hải Phòng) vá»›i 45.000 giáo dân, 30 linh mục và 8 thầy giảng và Trung Đàng Ngoài (Bùi Chu) vá»›i 135.000 giáo dân trong hai tỉnh Nam Định và HÆ°ng Yên. Năm 1850, Toà Thánh lại chia địa phận Tây Đàng Trong thành hai: Tây Đàng Trong (phần đất của các tỉnh Biên Hoà, Gia Định, Định Tường, VÄ©nh Long) do Đức cha Lefèbvre cai quản và Nam Vang (phần đất các tỉnh phía Nam Hậu Giang của Việt Nam và cả nÆ°á»›c Cao Miên) do Đức cha J.C. Miche Mịch coi sóc. Giáo phận Đông Đàng Trong cÅ©ng chia thành hai: Bắc Đàng Trong là Huế (gồm Huế, Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên) vá»›i 12 linh mục, 2 trợ sÄ© và 24.000 giáo dân do Đức cha F.M. Pellerin Phan quản trị và Đông Đàng Trong gồm các tỉnh từ Quảng Nam vào đến Bình Thuận và các tỉnh Cao Nguyên vá»›i 50.000 giáo dân do Đức cha Cuénot Thể coi sóc.

   NhÆ° thế, chỉ trong vòng 6 năm, Toà Thánh đã chia nhỏ các giáo phận do số giáo dân tăng lên rất nhanh. Giáo há»™i Việt Nam vào năm 1850 có 8 giáo phận vá»›i số giáo dân ở 4 giáo phận miền Bắc là 380.000 người, 147 linh mục và 4 giáo phận trong Nam khoảng 120.000 người và 80 linh mục.

   Vào năm 1883, Toà Thánh tách giáo phận Đông Đàng Ngoài thành hai  Đông (Hải Phòng) và Bắc (gồm các tỉnh ở phía Bắc nhÆ° Bắc Ninh, Bắc Giang, Bắc Cạn, Cao Bằng Lạng SÆ¡n) và trao cho Đức cha Colomer Lá»… cai quản.

THỐNG KÊ NĂM 1889

(theo Adrien Launay, Atlas des Missions de la Société des MEP, Lille, 1890)

gm: Giám mục         

lm.ts: Linh mục Thừa Sai

lm.VN: Linh mục Việt Nam

nt: Nhà thờ  

cs: Chủng sinh

ts.nam: Tu sĩ nam

tg: Thầy giảng          

ts.nữ: Tu sĩ nữ

cs.ba: Cơ sở bác ái

gd: Giáo dân

Tây Đàng Trong (Sài Gòn): 1 gm. MEP, 52 lm.ts, 42 lm.VN, 189 nt, 214 cs, 425 ts.nữ, 117 cs.ba, 56.000 gd.

Đông Đàng Trong (Quy Nhơn): 1 gm MEP, 25 lm.ts, 14 lm.VN, 40 nt, 54 cs, 440 ts.nữ, 12 cs.ba, 17.773 gd.

Bắc Đàng Trong (Huế): 1 gm MEP, 20 lm.ts, 26 lm.VN, 58 nt, 51 cs, 420ts.nữ, 36 cs.ba, 19.932 gd.

Nam Vang (Cần Thơ): 1 gm MEP, 26 lm.ts, 3 lm.VN, 58 nt, 96 cs, 24 tg, 42 ts.nữ, 61 cs.ba, 17.500 gd.

Tây Đàng Ngoài (Hà Ná»™i): 1 gm MEP, 43 lm.ts, 97 lm.VN, 425 nt, 355 cs,  200.000 gd.

Nam Đàng Ngoài (Vinh): 1 gm MEP, 22 lm.ts, 59 lm.VN, 160 nt, 266 cs, 140 ts.nữ, 58 cs.ba, 72.000 gd.

Đông Đàng Ngoài (Hải Phòng): 1  gm OP, 10 lm.ts, 32 lm.VN, 321 cs, 82 tg, 64 ts.nữ, 5 cs.ba, 41.120 gd.

Trung Đàng Ngoài (Bùi Chu): 1 gm OP, 16 lm.ts, 66 lm.VN, 118 cs, 3 cs.ba, 189.110 gd.

Bắc Đàng Ngoài (Bắc Ninh): 1 gm OP, 5 lm.ts, 17 lm.VN, 37 cs, 50 tg, 8 ts.nữ, 35.000 gd.

Tổng cộng: 9 gm, 219 lm.ts, 356 lm.VN, 930 nt, 1.246 cs, 156 tg, 1.399 ts.nữ, 292 cs.ba, 648.435 gd.

   Những số liệu trên nói lên sức sống của Giáo há»™i Việt Nam dù phải chịu nhiều thá»­ thách Ä‘au thÆ°Æ¡ng. Người ta Æ°á»›c tính có thể có hàng trăm ngàn người bị bách hại trong gần má»™t thế ká»· (1802-1885), đặc biệt dÆ°á»›i triều vua Minh Mạng và Tá»± Đức. Phong trào Văn Thân vá»›i khẩu hiệu “bình Tây sát Tả”û vào những năm 1867-1868, 1873-1874 và 1883-1885 càng làm cho cuá»™c bách hại thêm gay gắt.

   Thật vậy, trÆ°á»›c khi người Pháp xâm chiếm Việt Nam, những cuá»™c giết hại má»™t số đông người Công giáo đã gây nên tiếng vang quốc tế khiến cho các nÆ°á»›c nhÆ° Anh, Pháp, Tây Ban Nha (x. Má»™t số vấn đề lịch sử…, sÄ‘d, tr. 19) muốn can thiệp vào Việt Nam, nhân danh quyền sống và quyền tá»± do tôn giáo của con người, dù ẩn ý của họ là để chiếm Việt Nam làm thuá»™c địa. Má»™t số sá»­ gia đã ghép việc má»™t vài giám mục thừa sai người Pháp nhÆ°: P. de Béhaine (Bá Đa Lá»™c), Lefèbvre, Pellerin, Retord, Puginier giúp đỡ thá»±c dân Pháp vá»›i việc thá»±c hiện thành công cuá»™c xâm lược Việt Nam (x. Má»™t số vấn đề lịch sá»­, sÄ‘d, tr. 17-21).

   Chúng ta nên nhá»› chỉ có má»™t vài người trong số hÆ¡n 200 giáo sÄ© Ä‘ang truyền giáo tại Việt Nam thời gian đó (x. Thống kê Giáo há»™i Việt Nam năm 1889). Con số quá ít để ta phải phân biệt mà không thể “vÆ¡ Ä‘Å©a cả nắm” để kết tá»™i tất cả. HÆ¡n nữa, các giám mục dù là người Pháp hay không đều hiểu rằng cuá»™c sống ở Việt Nam hay ở nÆ°á»›c Pháp chỉ là má»™t giai Ä‘oạn của đời sống con người, tất cả đều qua Ä‘i để chỉ còn tồn tại NÆ°á»›c Thiên Chúa. Do đó, họ không phục vụ trá»±c tiếp cho nÆ°á»›c Pháp hay bất cứ nÆ°á»›c nào. Theo não trạng và cách nhìn của người phÆ°Æ¡ng Tây thời đó, hành Ä‘á»™ng của họ chỉ là muốn cứu giúp những người Việt Nam Ä‘ang gặp khốn khổ, bị bách hại dã man, cho những người này có quyền được sống đúng phẩm giá con người và sống theo niềm tin của mình. Đó là nghÄ©a vụ lÆ°Æ¡ng tâm đối vá»›i người bị nạn mà sau này chúng ta định danh là những người bị xúc phạm nhân quyền theo Hiến chÆ°Æ¡ng Liên Hiệp Quốc và Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền ngày 10-12-1948.

   Ngày nay, người ta hiểu rằng không thể đổ lá»—i cho má»™t vài vị giáo sÄ© nÆ°á»›c ngoài hay má»™t ít đồng bào Công giáo Việt Nam là nguyên nhân chính gây nên tình trạng mất nÆ°á»›c, nhÆ° má»™t số quan lại và nho sÄ© trong phong trào Văn Thân đã kết án. Sá»± chiến thắng của người Pháp ở Việt Nam hay của các cường quốc Tây PhÆ°Æ¡ng xâu xé Trung Quốc trong cuá»™c Chiến tranh Nha phiến (1839-1842) là hậu quả tất yếu của má»™t đất nÆ°á»›c lạc hậu trÆ°á»›c nền văn minh khoa học, quân sá»± hùng mạnh vá»›i ý đồ bành trÆ°á»›ng xâm lược của phÆ°Æ¡ng Tây. Lịch sá»­ thế giá»›i cÅ©ng cho thấy những đất nÆ°á»›c nhỏ bé nhÆ° Nhật Bản dÆ°á»›i triều Minh Trị Thiên Hoàng (Mutsuhito, 1852-1912) hay Thái Lan dÆ°á»›i triều vua Chulalongkorn-Râma (1868-1910) cùng thời vá»›i Việt Nam, đã thoát cảnh xâm lăng và đô há»™ của phÆ°Æ¡ng Tây nhờ sá»± lãnh đạo sáng suốt, biết nhìn xa trông rá»™ng và nhất là sá»± Ä‘oàn kết dân tá»™c. Tuy nhiên, dÆ°á»›i ánh sáng đức tin, người tín hữu lúc nào cÅ©ng nhận ra, qua những thăng trầm ấy, ý định cứu Ä‘á»™ của vị Chúa lịch sá»­.

   Má»™t số nhà Nho có tâm huyết nhÆ° Phan Bá»™i Châu (1867-1940), Phan Chu Trinh (1872-1926) nhận chân được giá trị của người Công giáo Việt Nam. Các vị đó đã hô hào dân chúng sống tinh thần của người Công giáo Việt Nam: bỏ Ä‘i cái học từ chÆ°Æ¡ng cổ hủ của Nho giáo, cắt bỏ búi tóc, móng tay, nhận thức rõ mọi người đều là anh em chứ không ai có quyền sinh sát đối vá»›i người khác, nam nữ bình đẳng, bỏ chế Ä‘á»™ Ä‘a thê trong gia đình, học chữ Quốc ngữ và chịu khó mở mang tâm trí cho nền văn minh khoa học Tây PhÆ°Æ¡ng. Đây là những Ä‘iểm cÆ¡ bản trong phong trào Duy Tân, Đông Du của Phan Bá»™i Châu và Phan Chu Trinh, Đông Kinh NghÄ©a Thục của LÆ°Æ¡ng Văn Can... NhÆ°ng đó lại là những sá»± thật mà người Công giáo Việt Nam đã phải chứng minh bằng cả mạng sống mình (x. Má»™t số vấn đề lịch sá»­, sÄ‘d, tr. 78). Phan Bá»™i Châu trong cuốn hồi ký Phan Bá»™i Châu Niên Biểu đã kể rõ tên của má»™t số linh mục, giáo dân và xứ đạo đã giúp đỡ mình. Trong đó ông đã nhắc đến Mai Lão Bạng, quê ở Thọ Ninh, Hà TÄ©nh, tháng 3-1908, đã Ä‘em vài chục thanh niên Công giáo sang Hồng Kông trong chÆ°Æ¡ng trình Đông Du (x. Má»™t số vấn đề lịch sá»­, sÄ‘d, tr. 45.

   Quả thật, người Công giáo Việt Nam không phải chỉ Ä‘i tìm má»™t sá»± sống dồi dào cho riêng cá nhân hay cá»™ng đồng nhÆ°ng đã góp phần rất lá»›n vào sá»± sống của cả dân tá»™c.

1. Nhập đề
2. Thời kỳ khai sinh (1533-1659)
3. Thời kỳ hình thành (1659-1802)
5. Thời kỳ phát triển (1885-1960)
6. Thời kỳ trưởng thành (1960 đến nay)