Giáo Hội và các dân tộc thiểu số ở Việt Nam (1)
09.05.2008
.
GIÃO HỘI
Trong
quá trình hình thà nh và phát triển đất nÆ°á»›c Việt Nam có sá»± góp phần của nhiá»u
dân tá»™c. Äó là má»™t thà nh tá»±u tốt đẹp trong sá»± nghiệp chung của đất nÆ°á»›c, trải
qua các giai Ä‘oạn của lịch sá». Khi Äạo Chúa được truyá»n bá và o Việt Nam, nhiá»u
dân tộc trong cộng đồng dân cư sinh sống trên lãnh thổ cũng dần dần biết đến Tin
Mừng. Tuy các nhà truyá»n giáo châu Âu đã tiếp xúc vá»›i Việt Nam từ thế ká»· XVI,
nhÆ°ng Äạo Chúa chÆ°a được truyá»n bá cho các dân tá»™c thiểu số ngay vì nhiá»u nguyên
nhân, chẳng hạn nhÆ° sá»± khác biệt ngôn ngữ, Ä‘iá»u kiện tiếp xúc khó khăn (các cá»™ng
đồng dân tá»™c thiểu số (DTTS) chỉ có Ãt ngÆ°á»i, cÆ° trú rải rác trong những vùng
rừng núi hiểm trở, khà háºu khắc nghiệt…). Không kể sá»± tiếp xúc vá»›i các nhóm KhÆ¡
Me hay Chăm từ thế ká»· XVI, việc truyá»n bá Äạo Chúa cho dân tá»™c Ãt ngÆ°á»i dÆ°á»ng
như chỉ bắt đầu sớm nhất từ khoảng giữa thế kỷ XIX. Từ đó đến nay, vai trò của
các dân tá»™c Ãt ngÆ°á»i ngà y cà ng quan trá»ng hÆ¡n trong Giáo Há»™i, nhất là khi thiên
niên ká»· thứ ba bắt đầu và việc há»™i nháºp Äạo Chúa và o bối cảnh văn hoá châu Ã
ngà y cà ng được Giáo Hội quan tâm.
Quả
tháºt, các DTTS là má»™t cánh đồng truyá»n giáo rá»™ng lá»›n mà cá»™ng Ä‘oà n dân Chúa Việt
Nam, trong giai đoạn công nghiệp hoá, hiện đại hoá và xu thế toà n cầu hoá, không
thể không quan tâm đến há». Chúa đến để cứu Ä‘á»™ má»i ngÆ°á»i trong má»i dân tá»™c, trong
đó có các anh chị em DTTS. Há» là những ngÆ°á»i đã và đang sinh sống trên lãnh thổ
Việt Nam và cùng chia sẻ chung số pháºn trên đất nÆ°á»›c thân yêu nà y.
Äây lÃ
lần đầu tiên, các anh chị em tÃn hữu DTTS có mặt trong cuốn Niên Giám, vá»›i số
lượng chÆ°a được thống kê chÃnh xác. Tuy nhiên, chúng tôi hy vá»ng sẽ được nhiá»u
ngÆ°á»i quan tâm đến để có những bà i nghiên cứu sâu xa hÆ¡n và các số liệu đầy đủ
hơn.
TrÆ°á»›c
khi trình bà y một số nét vỠlịch sỠphát triển Công giáo nơi các DTTS, chúng ta
nên có cái nhìn khái quát vỠcác cộng đồng dân tộc nà y.
Theo
danh mục các thà nh phần dân tá»™c Việt Nam được Nhà nÆ°á»›c công nháºn, dá»±a và o kết
quả Tổng Ä‘iá»u tra dân số năm 1999, trên toà n lãnh thổ Việt Nam có 54 dân tá»™c,
trong đó ngÆ°á»i Kinh (Việt) chiếm Ä‘a số (84,21%) và 53 dân tá»™c còn lại được xem
là những DTTS hay dân tá»™c Ãt ngÆ°á»i. Má»—i dân tá»™c nà y còn được gá»i bằng nhiá»u tên
gá»i khác nhau.
BIỂU Äá»’ THá»NG KÊ DÂN Sá» CÃC DÂN TỘC Ở VIỆT NAM 1999
Chú
thÃch:
1. Trong
tổng số dân, còn phải kể thêm số ngÆ°á»i Việt Nam ở nÆ°á»›c ngoà i: 39.532; và ngÆ°á»i
không xác định được: 1.333.
2. Dấu x ở
cá»™t (4) có nghÄ©a là có tÃn hữu Công giáo trong các dân tá»™c, nhÆ°ng số liệu cụ thể
chưa được thống kê.
3. Dấu ?
có nghĩa là không rõ.
Dá»±a
và o các tiêu chuẩn vỠnguồn gốc nhân chủng, đặc điểm sinh hoạt và ngôn ngữ, các
nhà nghiên cứu đã phân loại các dân tá»™c ở Việt Nam theo ba khối ngữ hệ chÃnh:
Nam à (Austroasiatic), Nam Äảo (Mã lai-Äa đảo, Malayo-Polynesian hay
Austronesian) và Hán Tạng (Sino-Tibetan).
Trong quá
trình hình thà nh các giáo pháºn, má»—i giáo pháºn chịu trách nhiệm truyá»n giảng Lá»i
Chúa cho má»™t hay nhiá»u dân tá»™c thuá»™c địa bà n hà nh chÃnh được phân bổ. Ta có thể
hình dung má»™t biểu đồ các dân tá»™c thiểu số thuá»™c má»—i giáo pháºn theo thá»±c tế cÆ°
trú của hỠnhư biểu đồ trên.
KHá»I NGá»® HỆ NAM Ã
I. Nhóm Việt-MÆ°á»ng
Äây lÃ
nhóm dân ngữ (dân tá»™c - ngôn ngữ, ethno-linguistic) quan trá»ng nhất tại Việt
Nam. Nhóm dân ngữ nà y có trình độ phát triển kinh tế xã hội cao với số dân chiếm
khoảng 89% dân số cả nÆ°á»›c. Nhóm nà y có 4 dân tá»™c chÃnh: Việt, MÆ°á»ng, Thổ, Chứt.
Không kể dân tộc Việt (Kinh) chiếm đa số, cư ngụ rải rác trên các vùng lãnh thổ
hiện nay, 3 dân tộc còn lại là thiểu số.
Tên gá»i và địa bà n cÆ° trú
1. MÆ°á»ng
(tên gá»i khác: Mol, Mul, Má»i, Má»i Bi, Ao Tá, Ậu Ta): cÆ° ngụ ở các tỉnh Hoà Bình,
SÆ¡n La, Yên Bái, Ninh Bình, Thanh Hoá, Nghệ An và má»™t số tỉnh khác, nhÆ° Äăklăk,
Lâm Äồng; thuá»™c các giáo pháºn Hà Ná»™i, HÆ°ng Hoá, Phát Diệm, Thanh Hoá, Vinh.
2. Thổ
(Kẹo, Má»n, Cuối, Há», Äan Lai, Ly Hà , Tà y Poá»ng, Con Kha, Xá Lá Và ng): cÆ° trú ở
tỉnh Nghệ An (huyện NghÄ©a Äà n, Tân Kỳ, Quỳ Hợp, TÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng, Con Cuông) và Thanh
Hoá; thuá»™c giáo pháºn Vinh và Thanh Hoá.
3. Chứt
(Sách, Mà y, Rục, Mã Liá»ng, Arem): cÆ° trú tại các tỉnh Quảng Bình (huyện Minh
Hoá, Tuyên Hoá) và Hà TÄ©nh (huyện HÆ°Æ¡ng Khê); thuá»™c giáo pháºn Vinh và Thanh Hoá.
Äặc Ä‘iểm văn hoá
Äá»i
sống chủ yếu của nhóm Việt-MÆ°á»ng là canh tác lúa nÆ°á»›c trên đồng ruá»™ng, lúa khô
và các loại hoa mà u trên nÆ°Æ¡ng rẫy, vá»›i kỹ thuáºt khá cao, năng suất cây trồng ổn
định. Các sinh hoạt kinh tế khác còn có chăn nuôi gia súc, gia cầm, nghỠthủ
công gia đình. NgÆ°á»i MÆ°á»ng có nghá» dệt thổ cẩm tạo ra má»™t mặt hà ng nhiá»u mà u
sắc, vá»›i nét hoa văn Ä‘á»™c đáo, được nhiá»u dân tá»™c chung quanh Æ°a thÃch. Sinh hoạt
kinh tế nà y mang tÃnh cách tá»± cung tá»± cấp.
Xã hội
Việt-MÆ°á»ng có sá»± phân hoá giai cấp rõ nét, nhÆ°ng tÃnh chất cá»™ng đồng vẫn được
bảo lưu trong các sinh hoạt.
Nhóm
Việt-MÆ°á»ng theo tÃn ngưỡng thá» cúng tổ tiên trong gia đình. NgÆ°á»i MÆ°á»ng cÅ©ng thá»
cúng “Thà nh Hoà ng†trong các đình là ng. Há» cÅ©ng có những táºp tục kiêng cữ, lá»…
nghi nông nghiệp mang tÃnh chất Ä‘a thần, sùng bái váºt tổ (totem). Công giáo vÃ
Pháºt giáo Ä‘á»u có những ảnh hưởng đối vá»›i nhóm Việt MÆ°á»ng nà y.
Kho
tà ng văn há»c dân gian Việt MÆ°á»ng khá phong phú vá»›i các thể loại truyện thÆ¡, ca
dao, tục ngữ, dân ca, lá»… ca, truyá»n thuyết. Nhiá»u nhạc cụ cùng vá»›i các vÅ© Ä‘iệu
dân gian MÆ°á»ng Ä‘á»™c đáo được nhiá»u nhà nghiên cứu sÆ°u tầm biên soạn.
II. Nhóm Môn-Khơ Me: Nhóm dân ngữ nà y gồm có 21 dân
tá»™c:
Tên gá»i và địa bà n cÆ° trú
Lần lượt
từ Bắc xuống Nam ta có:
1. Khơ Mú
(Kmụ, KÆ°m Mụ, Xá Cẩu, Mứn Xen, Khạ Klẩu, Pu Thá»nh, Tá»nh, Tà y Hạy), cÆ° trú tại
SÆ¡n La, Lai Châu, Hoà ng Liên SÆ¡n, Nghệ An, Hà TÄ©nh; thuá»™c giáo pháºn HÆ°ng Hoá, HÃ
Ná»™i, Vinh.
2. Xinh
Mun (Xá Puá»™c, Pnạ), cÆ° trú tại SÆ¡n La, Lai Châu; thuá»™c giáo pháºn HÆ°ng Hoá.
3. Kháng
(Háng, Brển, Xá, Khao, Xá Súa, Xá Dón, Xá Dẩng, Xá Hốc, Xá Ãi, Xá Bung, Quảng
Lâm), cÆ° trú tại Lai Châu, SÆ¡n La; thuá»™c giáo pháºn HÆ°ng Hoá.
4. Mảng
(Mảng Ư, Xá Mảng, Niểng O, Xá Bá O), cÆ° trú tại Lai Châu; thuá»™c giáo pháºn HÆ°ng
Hoá.
5. Æ Äu
(Tà y Hạt), cÆ° trú tại Nghệ An, Hà TÄ©nh; thuá»™c giáo pháºn Vinh.
6. Bru-Vân
Kiá»u (Vân Kiá»u, Ma Coong, Trì Khùa), cÆ° trú tại Quảng Trị; thuá»™c giáo pháºn Huế.
7. Tà Ôi
(Tôi Ôi, Pa Cô, Tà Uốt, Pa Hi), cÆ° trú tại Thừa Thiên; thuá»™c giáo pháºn Huế.
8. CÆ¡ Tu
(Ca Tu, Ka Tu, Cao, Hạ, Phương, Catang), cư trú tại Thừa Thiên, Quảng Nam; thuộc
các giáo pháºn Huế, Äà Nẵng.
9. Co
(Cor, Kor, Col, Cùa, Trầu), cư trú tại Quảng Nam, Quảng Ngãi; thuộc các giáo
pháºn Äà Nẵng, Quy NhÆ¡n.
10. Hrê
(Chăm Rê, Chom, Krẹ, Má»i Luỹ, Má»i SÆ¡n Phòng, Má»i Äá Vách), cÆ° trú tại Quảng Ngãi
và Bình Äịnh; thuá»™c các giáo pháºn Äà Nẵng, Quy NhÆ¡n.
11.
Gié-Triêng (Gié-Triêng, Ägieh, Tareh, Giang Rẫy, Pin, Triêng, Treng, Tariêng,
Ve, Veh, Lave, Catang), cÆ° trú tại Quảng Nam và Kontum; thuá»™c các giáo pháºn ÄÃ
Nẵng, Kontum.
12. Brâu
(Brao), cÆ° trú tại Kontum; thuá»™c giáo pháºn Kontum.
13. RÆ¡
Măm, cÆ° trú tại Kontum; thuá»™c giáo pháºn Kontum.
14. XÆ¡
Äăng (XÆ¡ Teng, HÄ‘ang, XÄ‘ang, Mnâm, Ha Lăng, Ca Dong, Kmrâng, Con Lan, Brila,
Tang), cÆ° trú tại Quảng Nam và Kontum; thuá»™c các giáo pháºn Äà Nẵng, Kontum.
15. Bana
(Gơlar, Tolo, Rơ Lơng, Y lăng, Rơ Ngao, Krem, Roh, Kon-Kđe, Ala Kông, Kpang
Kông, Bơ-Nâm), cư trú tại Kontum, Quảng Ngãi, Phú Yên, Khánh Hoà ; thuộc các giáo
pháºn Kontum, Quy NhÆ¡n, Nha Trang.
16. CÆ¡ Ho
(KÆ¡ho, Xrê, Ná»™p, Tulôp, CÆ¡don, Chil, Lat, Lách, T’ring), cÆ° trú tại Lâm Äồng,
Ninh Thuáºn, Nha Trang; thuá»™c giáo pháºn Äà Lạt, Nha Trang.
17. M’nông
(M’nông Gar, Nông, Préh, Bu Äâng, ÄÃp Preh, Gar, Bhiêt, Rlâm, Chil), cÆ° trú tại
Äăklăk, Lâm Äồng, Bình DÆ°Æ¡ng; thuá»™c các giáo pháºn Ban Mê Thuá»™t, Äà Lạt, Phú
CÆ°á»ng.
18. Mạ
(Châu Mạ, Chô Mạ, Chê Mạ, Ma Ngăn, Mạ Xốp, Mạ Tô, Mạ Krung), cư trú tại Lâm
Äồng, Äồng Nai; thuá»™c các giáo pháºn Äà Lạt, Xuân Lá»™c.
19. Xtiêng
(Xa Chiêng, XaÄ‘iêng, Bù LÆ¡, Bù Äek, Bù Äiêk), cÆ° trú tại Bình PhÆ°á»›c và Tây Ninh;
thuá»™c giáo pháºn Phú CÆ°á»ng.
20. Chơ Ro
(Châu Ro, Chro, DÆ¡ Ro, Châu Ro Thượng), cÆ° trú tại Äồng Nai; thuá»™c giáo pháºn
Xuân Lộc.
21. Khơ Me
(Cur, Cul, Cu, Thổ, Việt gốc Miên, KhÆ¡ Me, K’rôm), cÆ° trú tại Sóc Trăng, TrÃ
Vinh, Kiên Giang, An Giang, Vĩnh Long, Cần Thơ, Bạc Liêu, Cà Mau; thuộc các giáo
pháºn VÄ©nh Long, Cần ThÆ¡, Long Xuyên.
Äặc Ä‘iểm văn hoá
Nhóm
Môn-KhÆ¡ Me có địa bà n cÆ° trú từ các tỉnh phÃa Tây Bắc xuống đến các tỉnh đồng
bằng sông Cá»u Long.
Ngoà i
ngÆ°á»i KhÆ¡ Me canh tác lúa nÆ°á»›c ở Nam Bá»™, 20 dân tá»™c thiểu số còn lại Ä‘á»u sinh
hoạt trên các vùng sÆ°á»n núi, đồi thấp và cao nguyên. Canh tác lúa và các loại
hoa mà u trên nÆ°Æ¡ng rẫy là sinh hoạt chÃnh của há», vá»›i công cụ thô sÆ¡, kỹ thuáºt
canh tác Ä‘Æ¡n giản, năng suất cây trồng thấp, mùa mà ng tuỳ thuá»™c nhiá»u và o thiên
nhiên. Äá»i sống còn nhiá»u khó khăn, thiếu thốn. Săn bắt, hái lượm còn giữ vai
trò khá quan trá»ng, chăn nuôi và nghá» thủ công là hoạt Ä‘á»™ng kinh tế phụ.
Bon,
plei là cÆ¡ sở thôn là ng mang tÃnh cá»™ng đồng. Xã há»™i truyá»n thống chÆ°a phân hoá
giai cấp rõ nét. Nhiá»u phong tục táºp quán chÆ°a tiến bá»™ còn gò bó ngÆ°á»i Môn-KhÆ¡
Me. Ngoà i nhóm KhÆ¡ Me ở đồng bằng sông Cá»u Long tin theo Pháºt giáo Tiểu Thừa,
các dân tá»™c khác theo tÃn ngưỡng Ä‘a thần, vá»›i nhiá»u kiêng kỵ và lá»… nghi mang
tÃnh váºt tổ giáo. Trong những tháºp niên gần đây, có nhiá»u ảnh hưởng Kitô giáo
trên các cư dân Môn-Khơ Me.
III. Nhóm Tà y-Thái
Äây lÃ
nhóm dân ngữ đông đảo phân bố trên một địa bà n rộng lớn ở phần lãnh thổ Trung
Quốc và nhiá»u nÆ°á»›c ở Äông Nam Ã. Tại Việt Nam từ Bắc xuống Nam, nhóm Tà y-Thái
gồm có 8 dân tộc: Nùng, Sán Cháy, Bố Y, Giáy, Là o, Lự, Tà y, Thái.
Tên gá»i và địa bà n cÆ° trú
1. Nùng
(Xuống, Giang, Nùng An, Phà n Sình, Nùng Cháo, Nùng Lòi, Quý Rịn, Khèn Là i…), cư
trú tại Cao Bằng, Lạng Sơn, Bắc Kạn, Hà Giang, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Bắc
Ninh, Quảng Ninh, Là o Cai; thuá»™c các giáo pháºn Lạng SÆ¡n, HÆ°ng Hoá, Hải Phòng,
Bắc Ninh.
2. Sán
Cháy (Sán Chay, Caolan-Sánchỉ, Cao Lan, Mán Cao Lan, Há»n Bạn, Sán Chỉ, SÆ¡n Tá»),
cư trú tại Cao Bằng, Lạng Sơn, Hà Giang, Tuyên Quang, Thái Nguyên, Bắc Kạn, Bắc
Giang, Là o Cai; thuá»™c các giáo pháºn Lạng SÆ¡n, HÆ°ng Hoá, Hải Phòng, Bắc Ninh.
3. Bố Y
(Chủng Chá, Trá»ng Gia, Tu DÃ, Tu Dìn), cÆ° trú tại Hà Giang, Là o Cai; thuá»™c các
giáo pháºn HÆ°ng Hoá, Lạng SÆ¡n.
4. Giấy
(Nhắng, Dẩng, Pầu Thìn, Pu Nà , Cùi Chu, Xa), cÆ° trú tại Lai Châu, Là o Cai, HÃ
Giang; thuá»™c giáo pháºn HÆ°ng Hoá.
5. LÃ o
(Là o Bốc, Là o Ná»i), cÆ° trú tại Lai Châu, SÆ¡n La, Thanh Hoá; thuá»™c các giáo pháºn
Hưng Hoá, Thanh Hoá.
6. Lự (Lừ,
Nhuồn, Duồn), cÆ° trú tại Lai Châu; thuá»™c giáo pháºn HÆ°ng Hoá.
7. TÃ y
(Thổ, Ngạn, Phén, Thù Lao, Pa DÃ), cÆ° trú tại Cao Bằng, Lạng SÆ¡n, Hà Giang,
Tuyên Quang, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Quảng Ninh, Yên Bái, Bắc Giang, Lâm Äồng;
thuá»™c các giáo pháºn HÆ°ng Hoá, Lạng SÆ¡n, Bắc Ninh, Hải Phòng, Äà Lạt.
8. Thái
(Tà y, Tà y Khao, Thái Trắng, Tà y Äăm, Thái Äen, Tà y MÆ°á»i, Tà y Thanh, Mán Thanh,
Hà ng Tổng, Tà y MÆ°á»ng, Pú Thay, Thổ Äà Bắc), cÆ° trú tại SÆ¡n La, Lai Châu, Nghệ
An, Hoà Bình, Yên Bái, Là o Cai, Thanh Hoá, Lâm Äồng; thuá»™c các giáo pháºn HÆ°ng
Hoá, Bắc Ninh, Hà Ná»™i, Äà Lạt.
Äặc Ä‘iểm văn hoá
Sinh
hoạt chÃnh của nhóm Tà y-Thái là canh tác lúa nÆ°á»›c tại các thung lÅ©ng, trồng các
loại hoa mà u trên nÆ°Æ¡ng rẫy, vá»›i trình Ä‘á»™ kỹ thuáºt cao, năng suất ổn định, Ä‘an
xen với chăn nuôi, nghỠthủ công. Trong nhóm, dân tộc Tà y và Thái có trình độ
phát triển xã hội khá cao, với hai giai cấp rõ rệt, quý tộc và nông dân. Các
“mừng†mang tÃnh cách tổ chức xã há»™i tÆ°Æ¡ng đối hoà n chỉnh.
Há» tin
và o các sức mạnh thiên nhiên chi phối Ä‘á»i sống của há», tin thần linh trên trá»i
và ma quá»· dÆ°á»›i trần, tin và o sá»± phù há»™ của tổ tiên cho ngÆ°á»i Ä‘á»i sau. TrÆ°á»›c khi
là m việc gì quan trá»ng, há» Ä‘á»u cúng tế thần thánh, ma quá»·. Äó là tÃn ngưỡng vạn
váºt hữu linh hay hồn linh giáo (animism).
Văn hoá
Tà y-Thái là thứ văn hoá thung lũng riêng biệt khác với văn hoá châu thổ hay đai
sÆ°á»n đồi của nhóm Môn-KhÆ¡ Me.
IV. Nhóm H’mông-Dao
Nhóm
dân ngữ nà y gồm 3 dân tá»™c xuất xứ từ Trung Quốc di cÆ° sang Việt Nam qua nhiá»u
giai Ä‘oạn khác nhau: ngÆ°á»i Dao (thế ká»· XIII-XIV) H’mông (thế ká»· XVII-XIX), PÃ
Thẻn (thế kỷ XVII-XVIII).
Tên gá»i và địa bà n cÆ° trú
1. H’mông
(Mèo, Mẹo, Miếu Hạ, Na Miẻo, Mèo Hoa, Mèo Xanh, Mèo Äá», Mèo Äen, Mán Trắng), cÆ°
trú tại Hà Giang, Hoà Bình, Sơn La, Lai Châu, Cao Bằng, Lạng Sơn, Bắc Kạn, Thái
Nguyên, Yên Bái, Thanh Hoá, Nghệ An; thuá»™c các giáo pháºn HÆ°ng Hoá, Lạng SÆ¡n, Bắc
Ninh, Vinh.
2. Dao
(Mán, Äá»™ng, Trại, Xà , Dìu Miá»n, Kiá»u Miá»n, Quần Trắng, Dao Äá», Quần Chẹt, Lô
Gang, Dao Tiá»n, Dao Thanh Y, Dao Là n Tẻn, Äại Bản, Tiểu Bản, Cóc Ngáng, Cóc Mùn,
SÆ¡n Äầu), cÆ° trú tại Tuyên Quang, Cao Bằng, Yên Bái, Là o Cai, Bắc Kạn, Thái
Nguyên, Lạng SÆ¡n, SÆ¡n La, Lai Châu, Thanh Hoá; thuá»™c các giáo pháºn HÆ°ng Hoá,
Lạng Sơn, Hà Nội, Bắc Ninh, Thanh Hoá.
3. Pà Thẻn
(Phà Thẻn, Pà HÆ°ng, Tống), cÆ° trú tại Hà Giang, Tuyên Quang; thuá»™c các giáo pháºn
Hưng Hoá, Bắc Ninh.
Äặc Ä‘iểm văn hoá
Sinh
hoạt chủ yếu của nhóm nà y là canh tác lúa, ngô và hoa mà u trên các thá»a ruá»™ng
báºc thang, nÆ°Æ¡ng rẫy vùng núi cao, vá»›i công cụ còn thô sÆ¡, năng suất chÆ°a ổn
định, nếp sống du canh du cư tà n phá môi sinh rừng, nhất là ở vùng giáp biên
giá»›i Việt - Hoa và Việt - Là o. Sinh hoạt của ngÆ°á»i H’mông là tiêu biểu cho lối
sống du canh du cÆ°, vì “lá»a cháy đến đâu, ngÆ°á»i H’mông chạy theo đến đóâ€, vÃ
“ngÆ°á»i chạy theo nÆ°Æ¡ngâ€.
NgÆ°á»i
H’mông nổi tiếng vỠcanh tác cây anh túc chứa chất thuốc phiện. HỠcũng chăn
nuôi gia súc, gia cầm, nhất là ngựa, lợn, gà , kết hợp với thủ công gia đình, dệt
vải lanh (H’mông), là m đồ trang sức bằng đồng và bạc, là m giấy (Dao).
Nhóm
nà y ưa sống trên vùng cao dưới 1.000m, vừa định canh, vừa du canh, luôn di
chuyển nÆ¡i cÆ° trú. Cách ăn mặc và trang sức mà u mè sặc sỡ. TÃn ngưỡng vá»›i những
lá»… nghi theo chu kỳ nông nghiệp và mang tÃnh cách mê tÃn tin theo các thầy mo
(shaman). Xã há»™i xây dá»±ng trên huyết thống mạnh hÆ¡n trên quan hệ láng giá»ng.
V. Nhóm KaÄ‘ai (Tiá»n Thái)
Nhóm
dân ngữ nà y gồm 4 dân tá»™c: Cá» Lao, La ChÃ, Pu Péo và La Ha.
Tên gá»i và địa bà n cÆ° trú
1. CÆ¡ Lao
(Tứ ÄÆ°, Hoki, Voa Äá»), cÆ° trú tại Hà Giang; thuá»™c giáo pháºn Bắc Ninh.
2. La ChÃ
(Cù Tê, Thổ Äen, Mán Xá), cÆ° trú tại Hà Giang, Là o Cai; thuá»™c giáo pháºn Bắc
Ninh.
3. Pu Péo
(Ka Beo, Penti Lô Lô), cÆ° trú tại Hà Giang; thuá»™c giáo pháºn Bắc Ninh.
4. La Ha
(Xá Cha, Xá Khao, Klá Phlạo, Bủ Hả, Pụa), cư trú tại Sơn La, Là o Cai; thuộc giáo
pháºn HÆ°ng Hoá.
Äặc Ä‘iểm văn hoá
Nhóm
nà y xuất xứ ở Quý Châu (Trung Quốc), di cư sang Việt Nam từ các thế kỷ XI đến
XVIII.
Sinh
hoạt chÃnh là canh tác lúa, ngô và hoa mà u trên các thá»a ruá»™ng báºc thang, nÆ°Æ¡ng
cuốc, nÆ°Æ¡ng cà y và thể canh hốc đá, kết hợp vá»›i trồng cây ăn quả nhÆ° lê, máºn,
Ä‘Ã o, vá»›i kỹ thuáºt khá cao và năng suất ổn định.
HỠsống
định cÆ° trong những là ng khá đông trên các sÆ°á»n núi cao. Xã há»™i xây dá»±ng trên hệ
thống tiểu gia đình phụ quyá»n. TÃn ngưỡng thá» cúng gia tiên là chÃnh yếu kết hợp
vá»›i nhiá»u lá»… nghi theo chu kỳ nông nghiệp.
KHá»I NGá»® HỆ NAM-ÄẢO
Nhóm Mã lai-Äa đảo
Ở Việt
Nam, khối nà y có má»™t nhóm dân ngữ mang tên Nam-Äảo, gồm 5 dân tá»™c: Chăm, Ra
Glai, Chu Ru, Gia Rai và Ê Äê.
Tên gá»i và địa bà n cÆ° trú
1. Chăm
(Chà m, Chiêm, Chăm Pa, Chiêm Thà nh, Há»i, Hroi), cÆ° trú tại Bình Äịnh, Phú Yên,
Khánh Hoà , Ninh Thuáºn, Bình Thuáºn, TP. HCM, Äồng Nai, Tây Ninh, An Giang; thuá»™c
các giáo pháºn Quy NhÆ¡n, Nha Trang, Phan Thiết, TP. HCM, Long Xuyên, Xuân Lá»™c,
Phú CÆ°á»ng.
2. Ra Glai
(Raclây, Rai, Hoang, La Oang, Rangglai), cư trú tại Phú Yên, Khánh Hoà , Ninh
Thuáºn, Bình Thuáºn, Lâm Äồng; thuá»™c các giáo pháºn Quy NhÆ¡n, Nha Trang, Phan
Thiết, Äà Lạt.
3. Chu Ru
(ChÆ¡ru, Kru, Thượng), cÆ° trú tại Ninh Thuáºn, Lâm Äồng; thuá»™c các giáo pháºn ÄÃ
Lạt, Nha Trang.
4. Gia Rai
(Giơ Ray, Chơ Ray, Tơ Buan, Hơban, Hdrung, Chor…), cư trú tại Gia Rai, Kontum,
Äăklăk; thuá»™c giáo pháºn Kontum, Ban Mê Thuá»™t.
5. Ê Äê
(Ra Äê, Äê, Kpa, Adham, Krung, Ktul, Äliê Tuê, Blô, Êpan, MÄ‘hur, Bih…), cÆ° trú
tại Phú Yên, Khánh Hoà và Äăklăk; thuá»™c giáo pháºn Quy NhÆ¡n, Nha Trang, Ban Mê
Thuá»™t.
Äặc Ä‘iểm văn hoá
Vá»
nguồn gốc của các dân tá»™c thuá»™c khối ngữ hệ Nam-à tại Việt Nam và tại nhiá»u nÆ¡i
khác trên thế giới, các nhà nghiên cứu vẫn chưa thống nhất với các giả thuyết
khoa há»c được Ä‘á» xuất dá»±a trên các cứ liệu Ä‘a ngà nh và liên ngà nh.
Sinh
hoạt chÃnh của nhóm nà y là canh tác lúa, ngô và hoa mà u trên ruá»™ng rẫy. Công cụ
và kỹ thuáºt thâm canh không Ä‘á»u ở má»—i dân tá»™c. Chăm và Chu Ru canh tác lúa nÆ°á»›c
trên ruá»™ng vá»›i kỹ thuáºt khá cao và năng suất ổn định.
Trong
nhóm nà y, xã há»™i ngÆ°á»i Chăm phát triển cao vá»›i quá trình lịch sá» hình thà nh má»™t
vÆ°Æ¡ng quốc thá»i cổ trung đại khá hùng mạnh, vá»›i má»™t ná»n văn minh Champa toả sáng
mang nhiá»u dấu ấn của Ấn giáo và Hồi giáo. Trình Ä‘á»™ phát triển xã há»™i ở các dân
tộc còn lại thấp hơn, chưa phân hoá thà nh giai cấp. Plei vẫn là đơn vị xã hội cổ
truyá»n cao nhất của há».
Nhóm
nà y theo tÃn ngưỡng Ä‘a thần, thể hiện trong các lá»… nghi và táºp quán kiêng kỵ
theo chu kỳ nông nghiệp. HỠcó một kho tà ng văn hoá dân gian phong phú với các
sỠthi, anh hùng ca, vũ điệu và nhạc cụ độc đáo. Công giáo và Tin Là nh đang phát
triển nÆ¡i các dân tá»™c nà y, kể cả ngÆ°á»i Chăm.
Dù có
chênh lệch vỠtrình độ phát triển kinh tế xã hội giữa Chăm và các dân tộc Nam
Äảo khác, vẫn còn nhiá»u nét tÆ°Æ¡ng đồng trong văn hoá truyá»n thống của các cÆ° dân
nhóm nà y.
KHá»I NGá»® HỆ HÃN-TẠNG
I. Nhóm Tạng- Miến
Nhóm
dân ngữ nà y có 6 dân tộc: Lô Lô, Phù Lá, Hà Nhì, La Hủ, Cống, Si La. Trừ Lô Lô,
năm sắc tá»™c sau Ä‘á»u thuá»™c giáo pháºn HÆ°ng Hoá.
Tên gá»i và địa bà n cÆ° trú
1. Lô Lô
(Mùn Di, Di, La La, Qua La, Ô Man), cư trú tại Cao Bằng, Lạng Sơn và Hà Giang;
thuá»™c các giáo pháºn Lạng SÆ¡n, Bắc Ninh.
2. Phù Lá
(Bồ Khô Pạ, Lao Va Xơ, Mù Di Pa, Xá Phó, Phổ, Va Xơ Lao, Pu Dang, Cần Thìn), cư
trú tại Hà Giang, Là o Cai, Yên Bái, Lai Châu.
3. Hà Nhì
(U NÃ, Xá U NÃ), cÆ° trú tại Là o Cai, Lai Châu.
4. La Hủ
(Khù Xung, Cò Xung, Khá Quy, Cá» Xá», Nê Thú), cÆ° trú tại Lai Châu.
5. Cống
(Xắm Khống, Mấng Nhé, Xó Xeng, Phuy A), cư trú tại Lai Châu.
6. Si La
(Cù DỠXừ, Kha Pẻ), cư trú tại Lai Châu.
Äặc Ä‘iểm văn hoá
Thuỷ tổ
của nhóm nà y, nhất là Hà Nhì và Lô Lô, bắt nguồn từ dân tộc Di, chủ nhân của văn
hoá kim khà điá»n và o thá»i các nhà nÆ°á»›c cổ Nam Chiếu và Äại Lý ở thế ká»· X-XIII
trên các vùng Vân Nam và Tứ Xuyên ở Trung Quốc ngà y nay. Khi các nhà nước kia
tan rã, một phần cư dân từ đó di cư sang Việt Nam trong các thế kỷ XVI-XVIII.
Sinh
hoạt chÃnh của há» là canh tác lúa, ngô và các hoa mà u trên nÆ°Æ¡ng rẫy, các triá»n
ruá»™ng báºc thang trên các sÆ°á»n núi cao, vá»›i công cụ thô sÆ¡ và kỹ thuáºt canh tác
Ä‘Æ¡n giản. Trong nhóm có sá»± chênh lệch vá» kỹ thuáºt: Hà Nhì, Lô Lô có phần cao hÆ¡n
La Hủ, Phù Lá, Cống và Si La. Kinh nghiệm khai thác các triá»n ruá»™ng báºc thang
của há» tháºt đáng cho nhiá»u ngÆ°á»i khâm phục. Ngay trong xã há»™i truyá»n thống, xã
há»™i Hà Nhì và Lô Lô cÅ©ng có nhiá»u nét phân hoá sá»›m hÆ¡n các dân tá»™c khác. NhÆ°ng
tất cả Ä‘á»u phảng phất những ảnh hưởng văn hoá Trung Ã.
II. Nhóm Hán (Hoa)
Nhóm
dân ngữ nà y có ba dân tộc: Ngái, Sán Dìu và Hoa.
1. Ngái
(Sán Ngải, SÃn, Lê, Xuyến, Hẹ, Äản, Khách Gia), cÆ° trú tại Cao Bằng, Lạng SÆ¡n,
Quảng Ninh, Bắc Giang; thuá»™c các giáo pháºn Lạng SÆ¡n, Hải Phòng. Hiện má»™t số
ngÆ°á»i còn láºp nghiệp tại TP. Hồ Chà Minh và má»™t số tỉnh thuá»™c đồng bằng sông Cá»u
Long.
Sinh
hoạt chÃnh của há» là canh tác lúa, ngô, hoa mà u. Má»™t số cÆ° trú ở các hải đảo hay
ven biển và là m nghỠđánh cá. Các loại thuyá»n nhÆ° thuyá»n vây, thuyá»n kéo, thuyá»n
rê, thuyá»n câu trở thà nh phÆ°Æ¡ng tiện và môi trÆ°á»ng sinh hoạt cho há». Há» còn là m
thủ công nhÆ° Ä‘an mà nh trúc, dệt chiếu cói, là m má»™c, ná», rèn, gạch ngói, nung
vôi. Há» là những bá»™ pháºn dân tá»™c góp phần duy trì giao lÆ°u văn hoá giữa Việt Nam
và Trung Quốc.
2. Sán Dìu
(Sán Dẻo, Trại, Trại Äất, Mán Quần Cá»™c), cÆ° trú tại Thái Nguyên, Bắc Kạn, Bắc
Giang, Quảng Ninh, VÄ©nh Phúc, Phú Thá»; thuá»™c các giáo pháºn Bắc Ninh, Lạng SÆ¡n,
Hải Phòng.
Há» lÃ
má»™t dân tá»™c thiểu số ở Trung Quốc, chịu nhiá»u ảnh hưởng Hán tá»™c. Do áp lá»±c cuá»™c
sống tại Trung Quốc, hỠđã di chuyển sang Việt Nam từ hơn 3 thế kỷ qua.
Sinh
hoạt chÃnh của há» là canh tác lúa nÆ°á»›c vá»›i kỹ thuáºt thâm canh cao, năng suất ổn
định, kết hợp vá»›i khai hoang phục hoá các sÆ°á»n đồi thà nh nÆ°Æ¡ng rẫy định canh,
trồng các loại ngô, khoai, Ä‘áºu, mÃa, bầu bÃ, rau, cây ăn quả. Há» trao đổi sản
phẩm với các dân tộc khác trong vùng.
3. Hoa
(Khách, Tà u, Hán, Triá»u Châu, Phúc Kiến, Quảng Äông, Hải Nam, Hạ Xạ Phang…), cÆ°
trú rải rác trên nhiá»u địa phÆ°Æ¡ng tại Việt Nam, táºp trung đông nhất lần lượt tại
TP. Hồ Chà Minh, Cần ThÆ¡, Sóc Trăng, Äồng Nai, An Giang, Bắc Giang, Hà Giang,
Tuyên Quang, Quảng Ninh, Minh Hải, Tiá»n Giang...; thuá»™c các giáo pháºn: TP. Hồ
Chà Minh, Hà Nội, Hải Phòng, Xuân Lộc, Mỹ Tho, Vĩnh Long, Cần Thơ, Long Xuyên…
NgÆ°á»i Hoa di cÆ° sang Việt Nam vì nhiá»u nguyên nhân và và o nhiá»u thá»i Ä‘iểm khác
nhau.
Từ giữa
thế ká»· XVI trở vá» trÆ°á»›c, há» sang Việt Nam táºp trung chủ yếu ở vùng Vân Äồn, Phố
Hiến và má»™t số địa phÆ°Æ¡ng khác tại phÃa Bắc để lo là m ăn. Từ ná»a sau thế ká»· XVI,
nhiá»u ngÆ°á»i Hoa bắt đầu đến buôn bán và láºp nghiệp ở Äà ng Trong.
Từ ná»a
sau thế ká»· XVII, do việc nhà Mãn Thanh láºt đổ nhà Minh lên nắm quyá»n tại Trung
Quốc, nhiá»u ngÆ°á»i Hoa, đặc biệt nhóm Mạc Cá»u, Trần Thượng Xuyên và DÆ°Æ¡ng Ngạn
Äịch đến láºp nghiệp tại vùng Hà Tiên, Rạch Giá, Biên Hoà , Mỹ Tho. Sau đó, khi
ngÆ°á»i Pháp xâm lược Việt Nam, các đợt di dân ngÆ°á»i Hoa khác nhau đã diá»…n ra trên
nhiá»u địa phÆ°Æ¡ng tại Việt Nam, nhất là ở vùng đồng bằng sông Cá»u Long.
Sinh
hoạt chÃnh yếu của ngÆ°á»i Hoa ở Nam Bá»™ là canh tác lúa gạo, là m vÆ°á»n, là m rẫy,
trồng cây ăn quả. Những ngÆ°á»i sống ở thà nh thị là m đủ má»i nghá», nhất là buôn
bán, sản xuất kinh doanh, là m dịch vụ, công nghiệp chế biến kim loại, thực phẩm,
đan dệt, già y dép, vải sợi...
TÃn
ngưỡng truyá»n thống của ngÆ°á»i Hoa vẫn là tam giáo đồng nguyên: Nho, Lão, Pháºt.
Trong những tháºp niên gần đây, Công giáo và Tin Là nh đã có ảnh hưởng trên cá»™ng
đồng ngÆ°á»i Hoa.
Văn hoá
cổ truyá»n của ngÆ°á»i Hoa khá phong phú vá»›i các là n Ä‘iệu dân ca, đặc biệt là hát
sÆ¡n ca, gồm nhiá»u thể loại nhÆ° hát vÃ, hát ghẹo,... Há» còn duy trì nhiá»u há»™i múa
lân, múa sÆ° tá», múa quyá»n. Trong các lá»… nghi cúng bái, còn có các Ä‘iệu múa cây
tiá»n, bÆ°á»›m lượn hoà ng cung, vÆ°Æ¡ng mẫu rá»a mặt, chải đầu, giã gạo, vá»›i các nhạc
cụ nhÆ° sáo, kèn, hồ, nhị, Ä‘Ã n tì bà , Ä‘Ã n tam tháºp lục, trống, thanh la, não
bạt...
|