.

1. NHẬP ĐỀ

   NhÆ° Giáo Há»™i toàn cầu được sinh ra từ cạnh sườn bị đâm thâu của Đức Giêsu trên thập giá và phát triển theo từng giai Ä‘oạn vá»›i những cuá»™c bách hại, Giáo há»™i Việt Nam cÅ©ng Ä‘i lại những quãng đường gian khổ nhÆ° thế trong lịch sá»­ đời mình. Ôn lại lịch sá»­ đó không phải là chúng ta muốn khÆ¡i lại những ká»· niệm Ä‘au buồn, những mối bất hoà, nhÆ°ng là để giúp nhau nhận ra hồng ân Thiên Chúa trong mọi biến cố thăng trầm, tạo nên sá»± cảm thông giữa mọi thành phần dân tá»™c và xây dá»±ng Giáo há»™i Việt Nam, theo đường hÆ°á»›ng hiệp thông và đối thoại của Công đồng Vatican II đã được Đức Thánh Cha Gioan Phaolô II nhiều lần nhắc đến (x. Tông huấn Giáo Há»™i tại châu Á, số 1,6,24-31). 

Từ mầu nhiệm Nhập Thể... 

   Mầu nhiệm Con Thiên Chúa Nhập Thể đã dạy cho người tín hữu Việt Nam khám phá ra giá trị của bối cảnh lịch sá»­ trong cuá»™c đời và sứ mạng của từng người cÅ©ng nhÆ° của Giáo há»™i Việt Nam. Thật vậy, “nÆ¡i Đức Giêsu, người Nazareth, Thiên Chúa đã nhận lấy những yếu tố đặc thù của bản tính nhân loại, kể cả việc thuá»™c về má»™t dân tá»™c nhất định và má»™t xứ sở nhất định... Nét đặc thù vật lý của xứ sở và những yếu tố địa lý của miền đất ấy là Ä‘iều không thể tách rời được vá»›i sá»± thật là Ngôi Lời đã nhận lấy thân xác con người” (ĐTC Gioan Phaolô II, Tông huấn Giáo há»™i tại châu Á, số 5). Trong tinh thần ấy, người tín hữu Việt Nam gắn bó vá»›i đất nÆ°á»›c và dân tá»™c của mình. 

   Đất nÆ°á»›c Việt Nam có dáng hình cong chữ S, thuá»™c khu vá»±c Đông Nam Á, trong vùng khí hậu nhiệt Ä‘á»›i. Lãnh thổ dài và hẹp mở rá»™ng về phía Tây. Vùng hẹp nhất là tỉnh Quảng Bình, khoảng 50km, vùng rá»™ng nhất tính từ ngã ba biên giá»›i Việt – Lào – Trung đến Móng Cái, rá»™ng trên 300km. Phía Bắc có các đồng bằng rá»™ng lá»›n nằm dọc theo lÆ°u vá»±c sông Hồng, sông Lô và sông Chảy. Phía Nam có đồng bằng sông Cá»­u Long tạo nên vá»±a lúa lá»›n nhất cho cả nÆ°á»›c. Miền Trung nằm giữa hai miền Bắc Nam, có dãy núi Trường SÆ¡n ở phía Tây chạy dọc theo bờ biển vá»›i các con sông ngắn, tạo nên nhiều đồng bằng nhỏ hẹp về phía Đông. Phía Tây Nam là các cao nguyên rá»™ng lá»›n vá»›i Ä‘á»™ cao trên 1.000m, có lá»›p đất bazan màu mỡ thích hợp vá»›i nhiều loại cây công nghiệp nhÆ° cao su, trà, cà phê, ca cao. 

   Đất nÆ°á»›c thân yêu này là chốn nÆ°Æ¡ng thân của nhiều dân tá»™c vá»›i những nền văn hoá khác nhau trong suốt dòng lịch sá»­: từ những người Việt cổ ở Bắc Bá»™ vá»›i nền văn hoá SÆ¡n Vi cách đây khoảng 23.000 năm trÆ°á»›c Công Nguyên (CN), văn hoá Hoà Bình - Bắc SÆ¡n 10.000 năm trÆ°á»›c CN, đến nền văn hoá Đông SÆ¡n ở Bắc Bá»™ và Bắc Trung Bá»™ vá»›i hiện vật tiêu biểu là những chiếc trống đồng lá»›n, có trang trí hoa văn, vào khoảng 2.700 năm trÆ°á»›c CN. Các dân tá»™c sống thuận hoà vá»›i nhau trong quốc gia Văn Lang của các vua Hùng cho đến khi An DÆ°Æ¡ng VÆ°Æ¡ng Thục Phán lập nÆ°á»›c Âu Lạc vá»›i thành Cổ Loa vào thế ká»· III (TCN). Trong khi đó, nhiều dân tá»™c ở Nam Trung bá»™, từ Thừa Thiên đến lÆ°u vá»±c sông Đồng Nai, đã xây dá»±ng thành nền văn hoá Sa Huỳnh. Họ có thể là tổ tiên của người Chăm, đã xây dá»±ng thành vÆ°Æ¡ng quốc Champa sau này. Nền văn hoá Óc Eo ở miền cá»±c Nam vá»›i vÆ°Æ¡ng quốc Phù Nam ở các tỉnh Kiên Giang, Long An, Đồng Tháp (bây giờ) và nền văn hoá của người KhÆ¡ Me ở các tỉnh khác của đồng bằng Nam bá»™ trải rá»™ng khắp vùng châu thổ sông Cá»­u Long. Tất cả các dân tá»™c ấy tạo thành cá»™ng đồng người Việt hiện nay vá»›i 54 thành phần dân tá»™c khác nhau, trong đó dân tá»™c Kinh chiếm gần 90% tổng dân số cả nÆ°á»›c. 

   Trong quá trình xây dá»±ng đất nÆ°á»›c, tất cả các dân tá»™c ấy đã đổ biết bao công sức, mồ hôi, nÆ°á»›c mắt trên mảnh đất quê hÆ°Æ¡ng để khai hoang, phục hoá, phá rừng làm rẫy, đắp đê chống lÅ©, ngăn mặn lấn biển… Chúng ta phải thành thật nhìn nhận rằng các dân tá»™c đều nhân danh giang sÆ¡n gấm vóc để đấu tranh chống kẻ thù xâm lược, hay nhân danh dân tá»™c mình để mở rá»™ng biên cÆ°Æ¡ng. Cuối cùng, đất nÆ°á»›c, núi sông vẫn còn đó, không phải dành riêng cho ai, nhÆ°ng cho tất cả mọi người.  

   Tuy nhiên không giọt mồ hôi nào vì yêu thÆ°Æ¡ng đồng bào đổ xuống trên mặt đất này lại trở thành vô nghÄ©a, không giọt máu hồng nào vì chính nghÄ©a thấm vào lòng đất này lại không có giá trị vô song. Mọi sá»± đều được biến đổi trong Đức Giêsu Kitô là Ngôi Lời Thiên Chúa đã nhập thể làm người. Người đã Ä‘Æ°a thần tính vô hạn, vÄ©nh hằng của Thiên Chúa vào trong thế giá»›i vật chất hữu hạn, nhất thời của con người để biến đổi và thăng hoa tất cả trong cuá»™c Phục Sinh của Người. 

... đến Giáo há»™i Việt Nam trong lòng dân tá»™c 

   Tin vào Đức Giêsu Kitô, người dân Việt Nam sẽ nhìn đất nÆ°á»›c mình bằng má»™t ánh mắt má»›i. Người dân Việt hôm nay, dù là người Kinh hay dân tá»™c thiểu số, sẽ nhìn nhau vá»›i ánh mắt đầy tin tưởng và hy vọng, bao dung và nhân ái, vì sá»± sống bất diệt trong mình được khởi đầu từ chính đất nÆ°á»›c này. Thật vậy, những cây lúa, ngọn rau rút tinh hoa từ lòng đất nÆ°á»›c đã ngấm bao mồ hôi, xÆ°Æ¡ng máu của cả người Việt, người Hoa lẫn người Chăm, người KhÆ¡ Me,... trong suốt dòng lịch sá»­ Ä‘ang nuôi sống tất cả… Do đó, ta có thể nói rằng, tất cả đều cùng chung má»™t huyết thống, đều là anh em ruá»™t thịt của nhau. Sá»± sống tá»± nhiên này, nhờ lòng tin vào Đức Giêsu, sẽ biến đổi thành sá»± sống siêu nhiên.  

   Những nét khác biệt của má»—i dân tá»™c trong dòng lịch sá»­ chỉ biểu lá»™ những giá»›i hạn của vật chất và con người. Chính Đức Giêsu Cứu Thế sẽ quy tụ và biến đổi mọi người để không còn là Kinh hay Hoa, Chăm hay Thượng, “Do Thái hay Hy Lạp, nô lệ hay tá»± do, đàn ông hay đàn bà; nhÆ°ng tất cả chỉ là má»™t trong Đức Giêsu Kitô” (x. Gl 3,28). Điều này Chúa Thánh Thần đã thá»±c hiện trong ngày Người hiện xuống để quy tụ tất cả những con người thuá»™c các ngôn ngữ khác nhau làm thành Giáo Há»™i của Đức Giêsu (x. Cv 2,1-12).  

   Từ hạt giống Tin Mừng được các thừa sai nÆ°á»›c ngoài gieo vãi vào thế ká»· XVI, Giáo Há»™i Đức Kitô đã sinh những người con ở Việt Nam. Những người con ấy đã lá»›n lên, đã trưởng thành và rồi lại tiếp tục sinh ra những người con má»›i cho Thiên Chúa, cho Đức Giêsu Kitô để trở thành Giáo há»™i Mẹ Việt Nam. Giáo Há»™i ấy được thể hiện cách cụ thể trên mảnh đất quê hÆ°Æ¡ng hôm nay vá»›i hÆ¡n 80 triệu người dân Việt, trong đó có 5.667.428 tín hữu Công giáo gồm đủ các dân tá»™c. Giáo há»™i ở Việt Nam tính đến 31-12-2003 có: 2.518 giáo xứ thuá»™c 25 giáo phận và tổng giáo phận, vá»›i 42 giám mục và tổng giám mục, 2.460 linh mục triều, 467 linh mục dòng, 1.833 nam tu, 11.421 nữ tu, 1.419 chủng sinh và 52.513 giáo lý viên. 

   “Là Há»™i Thánh trong lòng dân tá»™c Việt Nam, chúng ta quyết tâm gắn bó vá»›i vận mạng quê hÆ°Æ¡ng, noi theo truyền thống dân tá»™c, hoà mình vào cuá»™c sống hiện tại của đất nÆ°á»›c... Quê hÆ°Æ¡ng này là nÆ¡i chúng ta được Thiên Chúa mời gọi để sống làm con của Người, đất nÆ°á»›c này là lòng mẹ cÆ°u mang chúng ta trong quá trình thá»±c hiện Æ¡n gọi làm con Thiên Chúa, dân tá»™c này là cá»™ng đồng mà Chúa trao cho chúng ta để phục vụ...” (HĐGM VN, ThÆ° Chung 1980, số 9). Người tín hữu Việt Nam luôn gắn bó vá»›i quê hÆ°Æ¡ng, dân tá»™c và liên kết sâu xa vá»›i Giáo há»™i Mẹ Việt Nam, vì chính người mẹ này đã sinh ra mình trong đức tin và biến đổi mình từ con người thành con Chúa. 

   Vá»›i tâm tình con cái, trong ít trang sau đây, chúng ta cùng ôn lại má»™t vài Ä‘oạn đời của Mẹ từ lúc khai sinh, hình thành, cho đến khi phát triển, trưởng thành. Nhiều người đã từng kể lại đời Mẹ, kẻ ít người nhiều, Ä‘iều đúng Ä‘iều sai. NhÆ°ng nếu không nhìn dÆ°á»›i ánh sáng Tin Mừng, đời Mẹ vẫn chỉ là những biến cố rời rạc, những con số vô hồn, những năm tháng tủi nhục vô nghÄ©a, nhÆ° nhìn những giọt nÆ°á»›c rÆ¡i từ đôi mắt của má»™t người xa lạ. Chỉ có những người con gần gÅ©i thân thÆ°Æ¡ng má»›i hiểu được ý nghÄ©a và cảm nhận được niềm vui hay ná»—i khổ từ những giọt nÆ°á»›c mắt này. Trong tâm tình ấy, chúng tôi kể lại đời Mẹ, để mọi người cảm thông vá»›i chúng tôi và đồng cảm vá»›i Mẹ Giáo há»™i Việt Nam qua các thời kỳ: 

   - Khai sinh (1533 - 1659)

   - Hình thành (1659 - 1802)

   - Thá»­ thách (1802 - 1885)

   - Phát triển (1885 - 1960)

   - Trưởng thành (1960 đến nay) 

   Chúng tôi chọn cách phân chia các thời kỳ nhÆ° trên dá»±a theo mốc thời gian vá»›i những biến cố quan trọng đánh dấu sá»± thay đổi lá»›n lao của cÆ¡ cấu Giáo há»™i Việt Nam.