Vô-thần và Tôn-giáo
19.06.2007
Tôi còn nhá»› cách đây khá lâu, có má»™t nhóm ngÆ°á»i Ä‘á»-xÆ°á»›ng ra má»™t tổ-chức gá»i là mặt tráºn liên-tôn, nhằm liên-kết tÃn-đồ các tôn-giáo để cầm-cá»± vá»›i ngÆ°á»i vô-thần. Tôi không muốn Ä‘i và o phạm-vi lịch-sỠđể xem hai bên cÆ°-xá» vá»›i nhau, tranh-chấp vá»›i nhau nhÆ° thế nà o, vì đó không thuá»™c vá» sở trÆ°á»ng của tôi.
Tôi trá»™m nghÄ©, vá» mặt lý-thuyết, đặt vấn Ä‘á» theo lối đó có hai khuyết Ä‘iểm. Má»™t là có ngụ ý rằng ngÆ°á»i theo tôn-giáo, không những phải lấy lá»i nói lý-sá»± để thuyết-phục và lấy nếp sống gÆ°Æ¡ng mẫu để lôi cuốn thiên-hạ - đó là truyện dÄ©-nhiên -, nhÆ°ng có khi còn cần phải dùng võ-lá»±c, Ãt ra là để tá»±-vệ khi mình bị Ä‘Ã n áp. Hai là dÆ°á»›i cái nhìn há»i-hợt và hấp-tấp, ta có cảm-tưởng là vô-thần và tôn-giáo là hai láºp-trÆ°á»ng hoà n-toà n đối-nghịch nhau, nhÆ° thủy khắc há»a.
Nói ra Ä‘iểm thứ hai nà y, có thể có ngÆ°á»i trách tôi là có cái ẩn-ý, tìm ngụy-biện để chủ-trÆ°Æ¡ng rằng vô-thần và tôn-giáo không đối-nghịch nhau, cho nên cÅ©ng là má»™t, hay Ãt ra cÅ©ng Ä‘i đôi vá»›i nhau được. Không, đó không phải là láºp-trÆ°á»ng của tôi. Tôi biết đã có ngÆ°á»i nghÄ© nhÆ° thế, và không phải là không có chút lý-sá»±, cho nên chủ-trÆ°Æ¡ng đó cÅ©ng đáng cho ta suy-nghÄ©. Thá»±c váºy, cách đây gần hai thế-ká»·, ông tổ thuyết vô-thần lối má»›i là L. Feuerbach, triết-gia ngÆ°á»i Äức (1804-1872), đã lý-luáºn nhÆ° sau : ngÆ°á»i ta thá» thần-linh hay là thá» Thiên-Chúa (muốn cho hợp vá»›i hoà n-cảnh văn-hóa Việt-Nam, ta có thể thêm : thá» Trá»i, thá» Pháºt, thá» Thánh, thá» Tiên, thá» chÆ° vị), thì chẳng qua là để cho mình tránh được bệnh-hoạn tai-Æ°Æ¡ng, đồng thá»i được hưởng đủ cả má»i thứ phúc lá»™c thá» khang; nhÆ° thế thì đã rõ : con ngÆ°á»i má»›i thá»±c là mục-Ä‘Ãch tối-cao của tôn-giáo, còn các vị mình thá» thì chỉ là phÆ°Æ¡ng-tiện mà thôi. Nếu quả là nhÆ° thế thì tôn-giáo là vô-thần, tôn-giáo là vì mình chứ không phải là vì thần.
NhÆ° ta biết, quan- niệm lý-thuyết nà y đã được Karl Marx tiếp nháºn, do đó ông tuyên-bố rằng từ nay không còn Chúa hay thần gì nữa, cho nên trong xã-há»™i má»›i, con ngÆ°á»i má»›i thá»±c là Chúa, là thần đối vá»›i con ngÆ°á»i [1]. Câu tuyên-bố rất là thần-tình, khẩu-hiệu tháºt là đanh thép, nó đảo ngược hẳn lại cái ý-thức tôn-giáo của ngÆ°á»i ta, cho nên có ngÆ°á»i đã hà o-hứng Ä‘i theo để đổi má»›i xã-há»™i. Có Ä‘iá»u là Marx lúc đó còn thanh-niên, chÆ°a có kinh-nghiệm vá» thá»±c-hà nh, vá» chÃnh-trị, cho nên chÆ°a có thể nghÄ© ra câu há»i cụ-thể : Há»i ngÆ°á»i nà o là Chúa, là thần đối vá»›i ngÆ°á»i nà o ? Há»i ai là Chúa, ai là thần đối vá»›i ai ? Câu há»i nà y rất là quan-trá»ng, vì xét vá» váºn-mệnh của con ngÆ°á»i ta, thì tuy cùng là ngÆ°á»i cả, nhÆ°ng cái vị-trà trong câu há»i, đứng bên nà y hay là bên kia, nó khác xa nhau má»™t trá»i má»™t vá»±c!
NhÆ° thế đủ biết : vô-thần hay là không vô-thần, đó không phải là vấn-Ä‘á» lý-thuyết suông trong lúc trà dÆ° tá»u háºu, nhÆ°ng nó có liên-quan thiết-thá»±c tá»›i váºn-mệnh con ngÆ°á»i. Nói rá»™ng ra má»™t chút nữa, tôi không cho rằng các tôn-giáo Ä‘á»u nhÆ° nhau cả, vì các tôn-giáo thÆ°á»ng căn cứ và o những kinh-nghiệm nhân-sinh khác nhau và có những quan-niệm khác nhau vá» váºn-mệnh con ngÆ°á»i.
NhÆ°ng để bà n-luáºn cho đáo-lý, việc là m đầu tiên là phải dùng hai từ-ngữ ‘’vô-thần’’ và ‘’tôn-giáo’’ cho chÃnh-danh.
Dùng danh-từ cho xác-đáng
Như đã nói trên đây, hai ý niệm ‘’vô-thần’’ và ‘’tôn-giáo’’ có vẻ xung-khắc nhau; nhưng thực ra, ‘’vô-thần’’, chưa chắc đã là vô-tôn-giáo, vì lẽ hai ý-niệm đó không có một nội-dung rõ-rà ng.
Má»™t Ä‘Ã ng thì ý-niệm ‘’vô-thần’’ là má»™t ý-niệm tiêu-cá»±c Ná»™i dung của nó tùy-thuá»™c và o ý-nghÄ©a của chữ ‘’thần’’. Cho nên phải biết ‘’thần’’ là gì thì má»›i biết ‘’vô-thần’’ là không chấp-nháºn cái gì. Trong tÃn-ngưỡng của loà i ngÆ°á»i ta thì có không biết bao nhiêu là thần, rồi quan-niệm ngÆ°á»i ta vá» thần cÅ©ng có nhiá»u thứ. Có thứ thần ná»™i tại trong các sá»±-váºt, các mãnh-lá»±c trong trá»i đất; có thứ thần thì ở trong má»™t thế-giá»›i khác hẳn thế-giá»›i hình-sắc nà y. Các tôn-giáo Ä‘á»™c-thần thì quan-niệm rằng vị tối cao, gá»i là YHWH, là Thiên-Chúa hay là Allah, thì có tÃnh-cách siêu-việt, không giống má»™t sá»± váºt nà o trong trá»i đất cả. Vì thế có nhiá»u loại vô-thần, và các loại ấy chÆ°a chắc đã ăn nhằm gì vá»›i nhau. Nhiá»u khi ngÆ°á»i ta dùng ý-niệm tiêu-cá»±c đó, phủ-nháºn tất cả các thứ thần, để ngụ ý rằng mình muốn nói lên má»™t láºp-trÆ°á»ng tÃch-cá»±c, đó có thể là láºp-trÆ°á»ng nhân-bản, lấy con ngÆ°á»i là m trung-tâm, nhÆ°ng cÅ©ng có thể là láºp-trÆ°á»ng duy-nhiên, lấy trá»i đất, lấy vÅ©-trụ là m căn-bản, v.v.
Äà ng khác, chữ ‘’tôn-giáo’’ cÅ©ng có nhiá»u nghÄ©a khác nhau. Ở Âu-châu ngÆ°á»i ta quen dùng chữ ‘’tôn-giáo’’ (religion) để chỉ liên-quan giữa ngÆ°á»i ta và các vị thần cao trá»ng hÆ¡n loà i ngÆ°á»i ta. Khi ở miá»n Äông châu Ã, những ngÆ°á»i theo văn-hóa Trung-quốc dịch chữ ‘’religion’’ là ‘’tôn(g)-giáo’’, thì hai chữ đó, theo từ-nguyên, có nghÄ©a là ‘’những Ä‘iá»u tổ-tông dạy cho’’, nghÄ©a là không nói lên cái ná»™i-dung của tôn-giáo, không nói gì đến thần-linh, cÅ©ng không nói gì đến liên-quan giữa ngÆ°á»i ta vá»›i các vị đó, mà chỉ nói đến cách-thức truyá»n-đạt. Chúng ta lại cÅ©ng hay dùng chữ ‘’đạo’’, nhÆ°ng chữ ấy có nghÄ©a cụ-thể là ‘’đưá»ng’’ mình Ä‘i, nếp sống mình theo, hạnh-kiểm mình có; vì váºy ngÆ°á»i ta có thể ăn ở cho ‘’phải đạo’’ mà không liên-quan gì đến thần-linh cả.
Xem nhÆ° thế thì ngÆ°á»i ta dùng hai chữ ‘’tôn-giáo’’ để chỉ những niá»m tin khác nhau, tin và o những đối-tượng khác nhau, vá»›i những lá»…-nghi, những hà nh-Ä‘á»™ng cÅ©ng rất phiá»n-tạp, lại nhằm những mục-Ä‘Ãch khác nhau và có thể là mâu thuẫn vá»›i nhau nữa. Cho nên theo lý-thuyết thì láºp-trÆ°á»ng vô-thần chỉ phủ-nháºn những tôn-giáo có tin, có thá» thần mà thôi.
Tuy nhiên khi các tôn-giáo thá» những thần khác nhau, thì tôn-giáo nà y có thể là vô-thần đối vá»›i tôn-giáo kia. VÃ-dụ : đế-quốc Roma kết tá»™i ngÆ°á»i theo đạo Thiên-Chúa là vô-thần, vì há» không thá» các thần của nhà nÆ°á»›c và nhất là không coi hoà ng-đế là thần-linh. ChÆ°a hết, đôi khi ta còn thấy trong đạo Thiên-Chúa có những nhà thần-há»c tuyên-bố má»™t cách có vẻ khiêu-khÃch rằng đạo Thiên-Chúa, đạo Chúa Giêsu, không phải là má»™t tôn-giáo (religion), nhÆ°ng là má»™t niá»m tÃn-ngưỡng (foi / faith) : há» có ý nói rằng tôn-giáo (religion) là ná»—-lá»±c của ngÆ°á»i ta, dùng tá»±-lá»±c mà chiếm lấy thiên-Ä‘Æ°á»ng, hay là để tá»± giải-thoát, còn niá»m tÃn-ngưỡng là trông lên (ngưỡng) và tÃn-cẩn và o Thiên-Chúa, là tha-lá»±c, để đạt tá»›i váºn-mệnh mà Chúa đã dá»±-tÃnh cho mình. Vì thế có nhiá»u thứ vô-thần.
Tá»›i đây ta có thể nháºn xét rằng vô-thần và vô-tôn-giáo không phải là thái-Ä‘á»™ nguyên-thủy của con ngÆ°á»i, vì lẽ rằng phải có ai tin thần-linh đã, phải có ai có tôn-giáo đã, thì má»›i có thể nghÄ© đến việc phủ-nháºn thần-linh và tôn-giáo. NgÆ°á»i ta có thể phủ-nháºn thần-linh và tôn-giáo vì nhiá»u lý-do. Má»™t là vì thấy là không hợp vá»›i sở Æ°á»›c của mình. NhÆ°ng khi có nhiá»u thần-linh, nhiá»u tôn-giáo, thì ngÆ°á»i ta có thể bá» cái nà o không hợp vá»›i tÆ°-lợi, để chá»n lấy cái có Ãch hÆ¡n. Vì thế chÆ°a thá»±c sá»± có vô-thần. XÆ°a nay thiếu gì ngÆ°á»i theo tôn-giáo má»›i, theo những vị thần có thế-lá»±c hÆ¡n, để được lợi hay là để khá»i phải bị Ä‘Ã n-áp; thiếu gì ngÆ°á»i dùng công-danh, tÆ° lợi, dùng chÃnh-quyá»n, tháºm chà dùng cả thánh-chiến để truyá»n đạo. Và nhÆ° thế lại cà ng là m cho tôn-giáo thà nh ra khả nghi, đáng khÆ°á»›c-từ, đối vá»›i ngÆ°á»i biết suy-nghÄ©. Hai là ngÆ°á»i ta phủ-nháºn thần-linh, tôn-giáo, vì thấy là không hợp lẽ. Nói thế khác, khi lý-trà ngÆ°á»i ta phát-triển, thì ngÆ°á»i ta cÅ©ng biết đứng lên trên cái cảm-tình tá»±-nhiên, cái Ãch lợi trÆ°á»›c mắt, cái Æ°á»›c-vá»ng không lâu bá»n, để tìm cho ra cái gì hợp vá»›i lẽ phải. Vì thế tôn-giáo cÅ©ng phải có biến chuyển, không thể cứ giữ khÆ°-khÆ° lấy tất cả những gì cha ông truyá»n lại cho.
Sá»-dụng lý-trà nhÆ° thế có thể Ä‘em lại hai kết quả : má»™t là đặt nghi-vấn vá» thần-linh, vá» tôn-giáo, để trừ bá» Ä‘i những gì là không hợp lẽ, là mê-tÃn : hai là khi ngÆ°á»i ta chỉ biết có lý-trÃ, duy-lý, mà không xét đến các yếu-tố khác trong nhân-sinh, thì có thể Ä‘Æ°a tá»›i mâu-thuẫn giữa lý-trà và tôn-giáo, Ä‘Æ°a tá»›i vô-thần hay là vô-tôn-giáo.
Vô-thần và các thần trong thiên-nhiên
Trong các tôn-giáo dân-gian, không biết ai là giáo-tổ đã sáng láºp ra, mà chỉ thấy truyá»n từ thế-hệ nà y sang thế-hệ khác, thì vÅ©-trụ nà y đầy dẫy các thần. NgÆ°á»i ta trá»±c-tiếp nháºn ra các thần trong những cái mà mình cho là thiêng. Có thể đó là những mãnh-lá»±c có tác-Ä‘á»™ng mạnh trong các hiện-tượng tá»±-nhiên. Bên ta cÅ©ng nhÆ° bên Tà u, ngÆ°á»i ta thá» năm bà ngÅ© hà nh (kim, má»™c, thủy, há»a, thổ). Có nÆ¡i ngÆ°á»i ta thá» mặt trá»i (thái-dÆ°Æ¡ng), mặt trăng (thái-âm), và các tinh-tú, núi, sông, v.v. Có những cây, những con váºt (bò, khỉ, rắn, ngÅ© hổ, cá ông voi, v.v.) được coi là thiêng và được thá». Theo nhÆ° đạo Lão thì má»—i cÆ¡-quan trong thân-thể ngÆ°á»i ta Ä‘á»u có thần ở trong. Ta có thể kể thêm và o đó nhiá»u ngÆ°á»i sau khi chết thấy có hiển-linh, nhÆ° Äức Thánh Trần HÆ°ng Äạo, nhÆ° các thà nh-hoà ng, v.v.
Những mãnh-lá»±c ấy có thể là m Ãch hay là m hại cho ngÆ°á»i ta. Là m Ãch thì ngÆ°á»i ta biết Æ¡n, là m hại thì ngÆ°á»i ta kinh sợ : đó là hai tâm tình thÆ°á»ng có trong tôn-giáo, cÅ©ng nhÆ° ngoà i tôn-giáo. Nếu là những mãnh-lá»±c tá»±-nhiên, vô-tri vô-giác, thì ngÆ°á»i ta tìm cách là m chủ nó, hoặc là bằng kỹ-thuáºt và khoa-há»c, hoặc là bằng những câu thần-chú, khá thông-dụng trong tôn-giáo cổ-truyá»n Việt-Nam. Nếu là những thần có hiểu biết, có dục vá»ng, thì ngÆ°á»i ta cúng tế để cầu lợi, nhÆ° khi mua bán hay là nịnh hót.
Các loại thần nà y đã bị hai trà o-lÆ°u ở Tây-phÆ°Æ¡ng phê-bình kịch-liệt : đó là tÆ°-tưởng duy-lý của triết-há»c Hi-lạp và tôn-giáo Ä‘á»™c-thần từ dân-tá»™c Do-thái mà ra.
Tôn-giáo Ä‘á»™c-thần của đạo Do-thái và đạo Giêsu Cứu Thế, chủ-trÆ°Æ¡ng rằng không có váºt gì hữu-hình hữu-sắc trong thiên-nhiên, trong vÅ©-trụ nà y, là thần-linh cả, mà chỉ có má»™t vị tối cao, đã tạo thà nh vÅ©-trụ, nhÆ°ng siêu-việt lên bên trên hay bên ngoà i vÅ©-trụ nà y. NhÆ° thế là phủ-nháºn tất cả các thần thiên-nhiên. HÆ¡n nữa các vua chúa mà xÆ°a nay thiên hạ coi là thần-linh, là Thiên-tá», cÅ©ng nhÆ° bất cứ ngÆ°á»i nà o, Ä‘á»u không phải là thần linh. NhÆ° thế là phủ nháºn tất cả các nhân-thần. Vì thế mà , nhÆ° đã nói trên đây, đế-quốc Roma kết tá»™i ngÆ°á»i theo đạo Giêsu là vô-thần. Ngược lại những ngÆ°á»i đó không thể chấp-nháºn những ông thần bà thần có đủ các nết xấu của ngÆ°á»i ta, và dụ ông Thiên-vÆ°Æ¡ng Zeus (Jupiter) có tiếng là ‘’quảng-giao’’, không những Ä‘i lại vá»›i vô số các bà thần, mà còn quyến rÅ© bao nhiêu con gái của ngÆ°á»i trần-gian, còn bà Thiêu-háºu Hêra (Juno) thì cÅ©ng có tiếng là ghen không kém Hoạn-thÆ°, và đánh ghen báo thù cả thần lẫn ngÆ°á»i.
TÆ°-tưởng duy-lý. TrÆ°á»›c đây hÆ¡n 25 thế-ká»·, tÆ°-tưởng duy-lý đã được các triết-gia Hi-lạp cổ võ, ngÆ°á»i Roma (La-tinh) cÅ©ng phát-triển thêm. Vá» phạm-vi tôn-giáo thì, tuy chÆ°a Ä‘i đến chá»— phủ-nháºn các thần-linh, nhÆ°ng cÅ©ng đã đặt ra nhiá»u vấn nạn vá» thần-linh. VÃ-dụ nhÆ° trong bà i đối-thoại Euthyphron của Platon (-429 đến -347) thì Socrate gặp má»™t ngÆ°á»i trong Ä‘oà n tăng-lữ vừa trong Ä‘á»n thá» thần bÆ°á»›c ra liá»n há»i thế nà o là sùng đạo. NgÆ°á»i kia trả lá»i : là là m những Ä‘iá»u vừa ý thần-linh. Socrate vặn lại : thế nhÆ°ng có những cái vừa ý thần nà y thì lại không vừa ý thần khác, thì là m sao ? Thá»i ấy ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng nghÄ© rằng tôn-giáo phát sinh ra vì ngÆ°á»i ta sợ chết và sợ thần-linh. Êpicure (-341 đến -270) dạy rằng không có gì phải sợ cả, vì má»™t là bao lâu ta còn sống thì không có chết, mà khi chết thì không còn ta nữa, hai là các thần linh sống hạnh-phúc trong thế-giá»›i riêng của các ngà i, và không để ý gì đến thế-giá»›i nà y cả, cho nên không đáng sợ : các ngà i ấy có hay không cÅ©ng váºy thôi. Sextus Empiricus ( thế-ká»· II-III) có chủ-trÆ°Æ¡ng hoà i-nghi, ông vịn cá»› là có Ä‘iá»u ác trong thế-giá»›i nà y, để kết-luáºn là không có thần-linh. Lý-luáºn nhÆ° sau : nếu thần-linh muốn trừ Ä‘iá»u ác, nhÆ°ng không trừ được, thì tức là các ngà i bất lá»±c; nếu các ngà i trừ được Ä‘iá»u ác, nhÆ°ng lại không muốn trừ, thì tức là các ngà i không tốt. Äã không tốt lại bất lá»±c thì là m sao coi là thần-linh được ? Äó là vá» phÃa Hi-lạp. Còn vá» phÃa ngÆ°á»i Roma thì trong sách bà n vá» bản-tÃnh các thần-linh (De natura deorum), Cicero (từ -106 đến -43) trÆ°ng dẫn ra tháºt nhiá»u quan-niệm vá» thần-linh, là m cho ngÆ°á»i ta không còn biết được thần-linh thá»±c ra là thế nà o. Lucretius (từ -98 đến -55) thì giải-thÃch vÅ©-trụ theo quan-Ä‘iểm hoà n-toà n duy-váºt, không cần gì đến thần-linh cả.
Ta có thể thêm và o đó má»™t luồng từ-tưởng Äông-phÆ°Æ¡ng. Pháºt giáo không nháºn có vị Thiên Chúa nà o tác-tạo nên thế giá»›i nà y, nhÆ°ng vẫn theo quan-niệm dân-gian của ngÆ°á»i Ấn-Ä‘á»™, tin có vô số thần-linh. Tuy váºy thần cÅ©ng chỉ là má»™t trong sáu ngả Ä‘Æ°á»ng đầu thai trong luân-hồi, cho nên vẫn phải trầm luân trong lục đạo, và vẫn cần được giải-thoát nhÆ° ta. HÆ¡n nữa ai nấy phải tá»± mình giải thoát lấy mình cho khá»i cái thế-giá»›i ảo ảnh nà y, chứ không thể nhá» vả thần-linh, và có thà nh thần thì cÅ©ng chÆ°a Ä‘i đến đâu cả. Láºp-trÆ°á»ng đó chÆ°a hẳn là vô-thần, nhÆ°ng cÅ©ng tÆ°Æ¡ng-tá»± nhÆ° thế. Thế nhÆ°ng khi Pháºt-giáo pha trá»™n và o tôn-giáo dân-gian, thì dân chúng vốn đã quen theo Ä‘a thần, cho nên coi Pháºt cÅ©ng là má»™t trong các vị linh thiêng, Pháºt Thánh Tiên Thần, rồi ngÆ°á»i ta còn tôn Pháºt lên là m vị tối cao, vừa có lòng từ-bi lại có nhiá»u phép mầu. Äứng trong quan-Ä‘iểm nà y thì ngÆ°á»i ta cầu Trá»i khấn Pháºt, không khác gì vị Thiên-Chúa trong các tôn-giáo khác. NhÆ° thế là vô-thần, là đa-thần, hay là độc-thần ? NgÆ°á»i phà m tháºt khó mà biết.
Có Ä‘iá»u chắc là ở Việt-Nam cÅ©ng nhÆ° bên Trung-quốc, các thần phải được nhà vua ban cho sắc phong thì dân chúng má»›i được thá» cúng, cho nên vua Minh-Mệnh đã có lần tuyên-bố mình là chúa các thần. Nhiá»u khi cúng tế không có kết quả thì thần bị giáng chức hay là bị phạt nữa. NhÆ° thế nghÄ©a là ngÆ°á»i ta coi thần cÅ©ng không hÆ¡n ngÆ°á»i ta là bao nhiêu. Trái lại, tôn-giáo Ä‘á»™c thần có quan-niệm cao siêu hÆ¡n nhiá»u vá» Thiên-Chúa.
Vô-thần và đạo Giêsu Cứu Thế
NhÆ° đã gợi ra trên đây, trong những tôn-giáo Ä‘a thần, há»… thần nà y không vừa ý thì ngÆ°á»i ta chá»n thần khác, nhÆ°ng trong những tôn-giáo Ä‘á»™c thần, há»… ngÆ°á»i ta không chịu được Thiên-Chúa, thì ngÆ°á»i ta chuyển dần-dần sang láºp-trÆ°á»ng vô-thần. Nói thế khác, vô-thần là má»™t hiện-tượng má»›i có, và thÆ°á»ng phát sinh ra từ trong những xã-há»™i đã theo tôn-giáo Ä‘á»™c thần, đặc biệt nhất là ở Âu-châu, trong khuôn-khổ đạo Giêsu Cứu Thế. Biến chuyển đó đã Ä‘i theo nhiá»u giai-Ä‘oạn và có ná»™i-dung rất phong-phú. Vì thế thiết-tưởng cÅ©ng nên trình-bà y dà i hÆ¡n.
a) Bối-cảnh lịch-sỠvà văn-hóa
Äạo Giêsu đã từ đạo Do-thái mà ra. Cả hai cùng chung má»™t lịch-sá», má»™t quan-niệm vá» Thiên-Chúa, cho nên khi gặp các tôn-giáo Ä‘a-thần thì có thái-Ä‘á»™ khÆ°á»›c-từ. NhÆ°ng khi gặp dân-tá»™c và văn-hóa Hi-lạp, thì đã có má»™t thái Ä‘á»™ khác. Thá»±c váºy, chÃnh ngÆ°á»i Hi-lạp đã quen nghe các triết-gia của há» phê-bình các thần-linh của há» là có nhiá»u nết xấu, không cao-siêu, không thanh-cao hÆ¡n ngÆ°á»i ta, và có má»™t số đã chịu phục quan-niệm Ä‘á»™c thần của ngÆ°á»i Do-thái. Ngược lại, ngÆ°á»i Do-thái thấy rằng các nhà hiá»n-triết có thể dùng lý-trà mà đạt tá»›i chá»— công nháºn có má»™t Thiên-Chúa. Vì thế trong Thánh-kinh của há» cÅ©ng có thâu nháºn khá nhiá»u tÆ°-tưởng của các nhà hiá»n-triết, nhÆ° trong sách Khôn ngoan, sách Châm-ngôn.
Äến khi Ä‘i giảng đạo sang tá»›i những miá»n theo văn-hóa Hi-lạp, thì đồ-đệ của Äức Giêsu tiếp-xúc vá»›i má»™t lá»›p ngÆ°á»i quen dùng lá»i nói, dùng lý-luáºn và phép tu-từ (rhétorique) Ä‘á» thuyết phục ngÆ°á»i khác. Cái thói quen đó đã có từ khi há» thiết láºp chế-Ä‘á»™ dân-chủ trong hoạt-Ä‘á»™ng chÃnh-trị : thay vì lấy võ-lá»±c hay quyá»n-lá»±c, thì há» lấy lý-luáºn để thuyết-phục nhau. Vì thế thánh Phê-rô đã căn-dặn giáo-hữu nhÆ° sau : ‘’Khi có ai chất-vấn vá» niá»m hi-vá»ng của anh em, thì anh em phải sẵn-sà ng giải-thÃch lý-lẽ cho há»â€™â€™ (Pr 3, 15). Thế-nghÄ©a là ngÆ°á»i chứng-nhân của Chúa Giêsu, không thể cứ nhắm mắt mà tin, nhÆ°ng còn phải lấy trà khôn mà suy, rồi lấy lý-luáºn để giải-thÃch cho ngÆ°á»i khác ? Vì phải lấy lẽ mà suy, cho nên ngÆ°á»i theo đạo Chúa có thể tránh được những cái trá»±c-giác chÆ°a chắc-chắn, những tình-cảm quá chủ-quan có thể lôi cuốn đến chá»— mê-tÃn.
Lấy lẽ mà suy thì tất-nhiên là đặt ra nhiá»u câu há»i, nhiá»u câu thắc-mắc. Nếu giải quyết được, thì niá»m tin của mình được thêm phần vững chãi; nhÆ°ng nếu không giải quyết nổi, thì niá»m tin có thể bị lung-lay, và có thể Ä‘i tá»›i vô-thần. Vì thế nhiá»u khi những ngÆ°á»i lãnh-đạo tôn-giáo sợ nguy, không dám để cho ngÆ°á»i ta lấy lẽ mà suy, cho nên hay dùng uy-quyá»n hay võ-lá»±c để bênh vá»±c cho đạo giáo. NhÆ°ng giáo-há»™i của Chúa Giêsu không bi-quan nhÆ° thế, vì tin rằng lý-trà là do Thiên-Chúa phú bẩm cho ta, cho nên niá»m tin phải Ä‘i đôi vá»›i lý-trÃ. Các nhà thần-há»c thÆ°á»ng dùng tÆ°-tưởng triết-há»c của ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, để minh-giáo là là m cho đạo giáo sáng tá» ra. Ngà y xÆ°a thánh Augustinô (354-430) dùng triết-há»c của há»c-phái Platon, thánh Tôma (1225-1274) lại dùng tÆ°-tưởng của há»c-phái Aristoteles, và ngà y nay ngÆ°á»i ta lại dùng các tÆ°-tưởng triết-há»c hiện-đại để nói cho ngÆ°á»i bây giá» hiểu.. Äó là con Ä‘Æ°á»ng Ä‘Æ°a tá»›i thần-há»c, để là m sáng tỠý nghÄ©a của niá»m tin trình-bà y trong Thánh-kinh. Giáo-tông Gio-an Phao-lô II đã nhấn mạnh và o Ä‘iểm đó trong thông-Ä‘iệp Äức Tin và Lý-trà (Fides et Ratio, 15-10-1998). Thiếu óc suy luáºn và phê-bình thì khó tránh được mê-tÃn và những thói quen lợi-dụng tôn-giáo nhÆ° phÆ°Æ¡ng-tiện vụ-lợi.
b) Äặt nghi-vấn vá» quan-niệm vá» Thiên-Chúa
NhÆ° đã trình bà y trên đây, các nhà hiá»n-triết Hi-lạp và Roma đã đặt ra nhiá»u nghi-vấn vá» thần-linh : há» thấy các thần cÅ©ng có những nết xấu nhÆ° ngÆ°á»i ta, lại có những cái sở thÃch nhiá»u khi mâu-thuẫn nhau, có ngÆ°á»i thấy rằng có thần hay không có thần, thì cuá»™c sống của ngÆ°á»i ta cÅ©ng vẫn nhÆ° thế, mà vÅ©-trụ cÅ©ng xoay vần nhÆ° thÆ°á»ng. Và hỠđã cho rằng nếu có thần-linh vừa có lòng tốt vừa có năng-lá»±c, thì âu là đã không có Ä‘iá»u ác trong thế-giá»›i nà y. Lối suy-luáºn nhÆ° thế cho đến ngà y nay vẫn còn thịnh-hà nh, và có thể là m cho ngÆ°á»i ta bỠđạo.
Luáºn-Ä‘iệu đó cÅ©ng đã có lúc là m cho niá»m tin của dân Do-thái lung lay. Há» tin có Thiên-Chúa săn sóc cho há», và há» hát lên trong Thánh-vịnh 14, câu thứ 1 :’’Kẻ ngu-si tá»± nhủ : là m chi có ChúaTrá»i !’’. NhÆ°ng khi gặp khó khăn, không thấy bà n tay Chúa giúp-đỡ, thì ngÆ°á»i ta ca-thán : ‘’Lạy Chúa con thá», muôn lạy Chúa, Ngà i nỡ lòng ruồng bá» con sao ?’’ (Thánh-vịnh 2, 22), hay là : ‘’Châu lệ là cÆ¡m bánh đêm ngà y, khi thiên-hạ thÆ°á»ng ngà y cứ há»i : Nà y Thiên-Chúa ngÆ°Æ¡i đâu ?’’ (Tv 42, 4).
Và nhÆ° để trả lá»i cho câu há»i đó, sách Phúc-âm thánh Gio-an, đồ-đệ của Chúa Giêsu, có viết : ‘’Thiên-Chúa chÆ°a bao giá» có ai thấy cả’’ và thêm rằng : ‘’NhÆ°ng Con Má»™t vốn là Thiên-Chúa và là Äấng hằng ở nÆ¡i cung lòng Chúa Cha, chÃnh ngÆ°á»i đã tá» cho chúng ta biết’’ (Ga 1, 18).
Sau đó thì đồ-đệ Chúa Giêsu đã tìm cách dùng những ý-niệm triết-há»c để nói lên cho rõ Thiên Chúa là ai, là nhÆ° thế nà o. CÅ©ng phải mất mấy thế-ká»· tranh-luáºn, má»›i đồng ý để cao-tuyên rằng có Má»™t Thiên Chúa Ba Ngôi. Tuy váºy không phải ai cÅ©ng hiểu tÃn-Ä‘iá»u đó nhÆ° nhau, vì từ-ngữ không giống nhau trong các ngôn-ngữ khác nhau, cho nên vẫn có những chi-tiết hiểu khác nhau, rồi sinh ra ly-khai.
Äến thá»i Trung-cổ ngÆ°á»i ta ý-thức được rằng, vì Thiên-Chúa là siêu-việt, cho nên từ-ngữ ta dùng để nói vá» Ngà i bao giá» cÅ©ng là bất-cáºp, không có thể nói đúng hẳn, nhÆ°ng chỉ nói hÆ¡i Ä‘ung-đúng, má»™t cách tÆ°Æ¡ng-đối. Äại-khái là nhÆ° sau. Khi áp-dụng và o Thiên-Chúa má»™t từ-ngữ, vÃ-dụ nhÆ° nói ‘’Thiên Chúa hiểu biết ‘’ thì phải để ý ba Ä‘iá»u nà y : má»™t là nói tÃch cá»±c rằng Thiên Chúa thá»±c có hiểu biết, hai là Thiên-Chúa hiểu biết không nhÆ° ta, nghÄ©a là không có những khuyết-Ä‘iểm nhÆ° ta, ba là Thiên-Chúa hiểu biết má»™t cách siêu-việt. Vì thế ta thÆ°á»ng nói Ngà i là vị thượng-trÃ. Tình-trạng đó tiếng la-tinh gá»i là analogia [2]. Vì không để ý đến ba Ä‘iá»u đó mà triết há»c cáºn-đại (và dụ nhÆ° triết há»c Feuerbach) dá»… chuyển sang vô-thần.
Vẫn biết là cần phải dùng lý-luáºn, dùng từ-ngữ triết-há»c để nói vá» Thiên-Chúa cho ngÆ°á»i ta hiểu được, nhÆ°ng quan niệm analogia là m cho ta nháºn ra rằng ta chỉ hiểu được má»™t cách tÆ°Æ¡ng-đối, và tá»±u chung có nhiá»u chá»— vẫn kể là hiểu không được.
Trong cái phần hiểu được (má»™t cách tÆ°Æ¡ng-đối), mà khoa thần-há»c đã cho ta biết, thì lại có tiá»m-tà ng má»™t cái nguy-hiểm lá»›n mà Ãt ai để ý tá»›i, là : ở đây ta không nói vá»›i Thiên-Chúa, không đối-Ä‘Ã m vá»›i Ngà i, nhÆ° là má»™t vị ở ngôi thứ hai (la deuxième personne), nhÆ°ng ta nói vá» Thiên-Chúa nhÆ° nói vá» má»™t Ä‘á»-tà i của tri-thức, má»™t sá»±-váºt, đứng ở ngôi thứ ba (à la troisième personne). Và nhÆ° thế những Ä‘iá»u ta nói lên được vá» Thiên-Chúa Ä‘á»u phải tùy và o đòi há»i và cÆ¡-cấu của trà khôn trà hiểu của ta [3]; nếu Thiên-Chúa còn là gì khác nữa ở ngoà i khuôn-khổ trà khôn ta, thì ta không biết và cÅ©ng không muốn biết đến. Thái-Ä‘á»™ đó Ä‘Æ°a tá»›i thuyết duy-thần (déisme) [4], và thuyết duy-thần là má»™t bÆ°á»›c Ä‘i tá»›i vô-thần ngà y nay.
c) Äặt nghi-vấn vá» những hiệu-quả không thể chấp nháºn được của tôn-giáo
Thứ nhất là có những ngÆ°á»i, tiếng là có đạo, nhÆ°ng không thá»±c hà nh những Ä‘iá»u dạy trong đạo, cho nên là m cho ngÆ°á»i ta có ác cảm vá»›i đạo : có đạo cÅ©ng không hÆ¡n gì ai !
Thứ hai là ngay trong những xã-há»™i rất sùng đạo, ngÆ°á»i ta vẫn thấy có những lối sống, những hà nh-Ä‘á»™ng hay định-chế có hại cho con ngÆ°á»i và xã-há»™i. Có khi ngÆ°á»i ta trách ngÆ°á»i có đạo là trốn việc Ä‘á»i, không là m gì cả để giúp cho xã há»™i phát-triển. Có khi ngÆ°á»i ta trách các vị hữu-trách trong giáo-há»™i là tham của, tham quyá»n cố vị, rồi nhân danh Chúa mà vi-phạm nhân-quyá»n, bạo-Ä‘á»™ng (thánh-chiến, bách-hại hay lên án tá»-hình những ngÆ°á»i không đồng ý-kiến). Äó là cái tệ mà có nhiá»u tôn-giáo hay tông-phái đã mắc phải. Và o thá»i Phục-hÆ°ng ở Âu-châu, chiến tranh tôn-giáo đã là m cho ngÆ°á»i ta suy nghÄ© nhiá»u. Má»™t ngÆ°á»i có đạo nhÆ° triết-gia Hòa-lan Hugo Grotius (1583-1645) đã chủ-trÆ°Æ¡ng rằng muốn sống bằng yên trong xã-há»™i và giữa các dân-tá»™c, thì phải biết tôn-trá»ng nhân quyá»n, etsi deus non daretur, công-thức la-tinh nà y có hai nghÄ©a, má»™t là vá» mặt thá»±c-hà nh : nhÆ° thể là không có Thiên-Chúa, hai là vá» mặt lý-thuyết : cho dù không có Thiên-Chúa Ä‘i nữa. Vì lý-do rằng chỉ vì quá tá»±a và o tôn-giáo mà ngÆ°á»i ta không hòa-thuáºn được vá»›i nhau. Vì thế dần dần ngÆ°á»i ta tránh không để cho tôn-giáo can-thiệp và o chÃnh-trị, nghÄ©a là vừa không lấy tôn-giáo là m ná»n tảng tuyệt đối cho nhà nÆ°á»›c, vừa không để cho ai lấy quyá»n-lá»±c nhà nÆ°á»›c để cho má»™t tôn-giáo được Ä‘á»™c-quyá»n.
Thứ ba là vá» mặt thá»±c-hà nh thì ở Âu-châu ngÆ°á»i ta đã quen là m nhÆ° thể là không có Thiên-Chúa. Thá»±c váºy, cÅ©ng nhÆ° trên đây vá» mặt chÃnh-trị, thì ngoà i ra trên bình-diện khoa-há»c, triết-há»c, đạo-đức, ngÆ°á»i ta cÅ©ng không thấy cần phải Ä‘Æ°a Thiên-Chúa ra là m giả-thuyết để giải-thÃch nữa. Vá» mặt chÃnh-trị và đạo đức thì ngÆ°á»i ta muốn tá»±-láºp, mà không cần phải nÆ°Æ¡ng tá»±a và o ai cả. Riêng giáo-há»™i công-giáo thì vì đã quá quen Ä‘em Thiên-Chúa ra là m ná»n tảng cho xã-há»™i và đạo-đức, cho nên đã phải mất khá lâu thá»i gian má»›i dám chấp-nháºn chế Ä‘á»™ dân-chủ và quyá»n tá»±-do của cá-nhân.
d) Äặt nghi-vấn vá» sá»± hiện-hữu của Thiên-Chúa
Theo Ä‘Ã tiến trên đây, ngÆ°á»i ta tìm cách minh-chứng là không có Thiên-Chúa, nhất là từ thế-ká»· XIX trở Ä‘i.
Há»c-thuyết duy-nghiệm và duy-khoa-há»c thì từ trong nguyên-tắc đã không dùng tá»›i giả-thuyết Thiên-Chúa để giải-thÃch vÅ©-trụ, cho nên chủ-trÆ°Æ¡ng rằng chỉ những cái gì là váºt-chất hữu-hình, hữu-sắc, má»›i là có thá»±c. Cho nên nếu Thiên-Chúa là ‘’vô hình vô tượng’’, thì dÄ©-nhiên là không có thá»±c. NhÆ°ng chẳng lẽ ta phải coi tất cả những hiện-tượng tâm-linh thÆ°á»ng hÆ°á»›ng dẫn hà nh-Ä‘á»™ng của ngÆ°á»i ta là không có thá»±c ?
Sau đó thì có má»™t số nhà tÆ°-tưởng Ä‘em ra má»™t chủ-trÆ°Æ¡ng vô-thần lối má»›i. Há» nháºn là chúng ta có ý-niệm Thiên-Chúa, nhÆ°ng ý-niệm ấy không phát sinh ra từ thá»±c-thể là Thiên-Chúa, nhÆ°ng là do ná»™i-tâm ta tác tạo nên, là m cho ta nghÄ© lầm là Thiên-Chúa có thá»±c. Sau đây xin Ä‘an cá» ra hai nhân-váºt Ä‘iển-hình.
NgÆ°á»i thứ nhất là Feuerbach (1804-1872) nháºn thấy là có hai kinh-nghiệm căn-bản là m cho ta thấy rằng mình là hữu-hạn và vì thế phải có má»™t thá»±c tại vô-hạn bên ngoà i ta : đó là kinh-nghiệm vá» tình yêu và vá» cái chết [5]. Còn những đặc-tÃnh mà ta gán cho Thiên-Chúa, thì ông cho rằng nguồn gốc của nó không phải là ở bên ngoà i ta, nhÆ°ng chÃnh là do ta nháºn ra được ở trong ná»™i-tâm ta và ở ngay trong vÅ©-trụ, chứ không cần phải có thiên-Chúa nà o để giải-thÃch cả. Hai đặc-tÃnh ‘’thượng-trÃ’’ và ‘’tình yêu’’ thì ta nghiệm được trong khi tiếp-xúc vá»›i ngÆ°á»i đồng loại. DÄ© nhiên là hai đặc-tÃnh đó Ä‘á»u là hữu-hạn nÆ¡i cá-nhân, nhÆ°ng nhân-loại, tất cả má»i ngÆ°á»i hợp lại, thì tất nhiên thà nh ra vô-hạn. Hai đặc-tÃnh khác là ‘’hằng có Ä‘á»i Ä‘á»i’’ và ‘’phép-tắc vô cùng’’, thì đúng là đặc-tÃnh của vÅ©-trụ thiên-nhiên. Thế rồi, vì lẽ rằng chúng ta Ä‘á»u là hữu-hạn cả, ngÆ°á»i ta liá»n gán bốn đặc-tÃnh đó cho cái thá»±c thể, mà trên đây ta đã nháºn là cần phải có má»™t cách vô hạn, rồi phóng ngoại ra thà nh má»™t vị Thiên-Chúa. Feuerbach cho rằng Ä‘Æ°a Thiên-Chúa ra để giải-thÃch nhÆ° thế là rắc-rối, nháºn-định nhÆ° thế là sai lầm, lại là thiếu thà nh-thá»±c, vì ngÆ°á»i ta thá» Chúa, chẳng qua là thá» chÃnh mình, vì mục-Ä‘Ãch là để cho mình được phú quà thá» khang ninh. Sau cùng thì nháºn-định đó lại là m cho ngÆ°á»i ta mÆ¡ Æ°á»›c hão-huyá»n mà không để tâm lo cho cuá»™c sống bây giá».
NgÆ°á»i thứ hai là Sigmund Freud (1856-1939), ông tổ của môn phân-tâm-há»c. Ông nà y cho rằng ngÆ°á»i ta khi chÆ°a vượt qua được giai-Ä‘oạn thÆ¡ ấu, chÆ°a trưởng-thà nh, thì thấy mình cần ngÆ°á»i cha bảo-vệ, tùy-thuá»™c và o ngÆ°á»i cha, mà không sao gỡ ra được, cho nên cái hình-ảnh ná»™i-tâm vá» ngÆ°á»i cha đó được phóng ngoại ra và o Thiên-Chúa, là cha ở trên trá»i.
Tá»›i đây tôi má»›i chỉ trình bà y chứ không tranh luáºn, vì phải có nhiá»u Ä‘iá»u-kiện má»›i tranh-luáºn được cho đáo lý. NhÆ°ng chỉ xin Ä‘Æ°a ra đây má»™t nháºn xét của triết gia ngÆ°á»i Äức là Eduard Hartmann, vá» cái ý-niệm ‘’phóng-ngoại’’, mà cả hai triết-gia trên đây Ä‘á»u dùng. Láºp-luáºn của Hartmann nhÆ° sau : không phải vì Thiên-Chúa là má»™t phóng-tượng phù hợp vá»›i cái sở Æ°á»›c của tôi mà bó buá»™c phải có Ngà i, đó là lẽ dÄ© nhiên; nhÆ°ng cÅ©ng không phải vì Thiên-Chúa là má»™t phóng-tượng phù-hợp vá»›i cái sở Æ°á»›c của tôi mà bó buá»™c không thể có Ngà i. Nói nôm na là : không phải vì tôi mÆ¡ Æ°á»›c có Thiên-Chúa, mà tất-nhiên là phải có Thiên-Chúa; nhÆ°ng không phải vì tôi mÆ¡ Æ°á»›c có Thiên-Chúa, mà tất-nhiên là không thể có Thên-Chúa. Nói thế khác, cái phóng-tượng của lòng mÆ¡ Æ°á»›c không minh chứng được là có Thiên-Chúa, nhÆ°ng cÅ©ng không minh-chứng được là không cóThiên-Chúa.
Nháºn xét vỠđạo Thiên-Chúa
Ngà y nay các nhà thần-há»c đã chú-ý nghe những lá»i phê-bình và vấn-nạn do suy-luáºn Ä‘Æ°a tá»›i. Và hỠđã xét lại má»™t số quan-niệm, tuy đã được ngÆ°á»i theo đạo truyá»n lại từ lâu, nhÆ°ng thá»±c ra là do tôn-giáo dân-gian pha và o, cho nên không hợp vá»›i Thánh-kinh cho lắm.
Thá»±c váºy, trong hoà n cảnh văn-hóa má»›i của con ngÆ°á»i đã trưởng-thà nh, thì sau khi Ä‘á»c Thánh-kinh (trÆ°á»›c đây Ãt ngÆ°á»i biết Ä‘á»c biết viết !), ngÆ°á»i ta khám phá ra má»™t vị Thiên-Chúa, đối vá»›i ngÆ°á»i ta thì tá»± xÆ°ng là cha nhân-từ, vừa biết trá»ng tá»±-do lá»±a chá»n của con ngÆ°á»i, vừa có lòng săn-sóc cho con ngÆ°á»i. Tháºt là khác xa vị Thiên-vÆ°Æ¡ng (Zeus, Jupiter) theo nhÆ° quan-niệm của ngÆ°á»i Hi-lạp và ngÆ°á»i Roma thá»i Thượng-cổ, vừa ghen-tÆ°Æ¡ng vừa hống-hách, lấy uy-quyá»n mà nạt-ná»™ ra oai, lấy sấm sét mà trừng phạt Ä‘Ã n áp, không cho loà i ngÆ°á»i ngóc đầu lên, rồi lại hoặc là vô-tình, hoặc là đùa bỡn vá»›i váºn-mệnh con ngÆ°á»i. Lại cÅ©ng khác hình-ảnh của ông Trá»i, nhÆ° nhà thÆ¡ Nguyá»…n Du nhắc tá»›i trong truyện Kiá»u (câu 3241-3244) :
Ngẫm hay muôn sá»± tại trá»i Trá»i kia đã bắt là m ngÆ°á»i có thân Bắt phong trần phải phong trần Cho thanh cao má»›i được phần thanh cao. Nháºn xét vá» mối liên-quan giữa đạo Thiên-Chúa và vô-thần
Trên đây tôi đã gợi ra ý-kiến là giữa đạo Thiên-Chúa và láºp-trÆ°á»ng vô-thần không phải là không có má»™t chút liên-quan. Nói cho đúng thì đó không phải là liên-quan trá»±c-tiếp, nhÆ° khi Feuerbach Ä‘Æ°a ra câu nháºn xét : ‘’Thần-há»c đã thà nh ra vô-thần từ lâu rồi’’. Nháºn xét ấy, má»™t phần thì vì lý-do tôi đã trình-bà y ra trên đây vá» thần-há»c, má»™t phần thì vì và o thá»i đó đã có má»™t số nhà thần-há»c trong tông-phái Tin-là nh ăn nói nhÆ° là không còn đức tin nữa, nhÆ° Hegel, Strauss, Feuerbach. Mối liên-quan đó thá»±c ra là gián-tiếp, do việc ngÆ°á»i ta dùng lý-trà để suy-luáºn vá» tôn-giáo, rồi sau đó thì lá»±a chá»n khác nhau.
Ã-kiến đó có vẻ là khiêu-khÃch tháºt, nhÆ°ng thiết-tưởng cÅ©ng nên tìm hiểu xem vì cá»› gì mà quan-niệm vô-thần đã được thà nh-hình ở Âu-châu, chÃnh ngay trong ná»n văn-hóa do đạo Thiên-Chúa định-hình gần hai nghìn năm. Ã-kiến đó không phải là do tôi lẩm-cẩm nghÄ© ra, nhÆ°ng đã có ngÆ°á»i thông-minh hÆ¡n tôi nghÄ© ra trÆ°á»›c. Xin Ä‘an-cá» ra đây hai nhân-váºt tượng-trÆ°ng cho hai láºp-trÆ°á»ng rất khác nhau. Nhân-váºt thứ nhất là triết-gia cá»™ng-sản Ernst Bloch, đã là m giáo-sÆ° đại-há»c Leipzig tại Äông-Äức. Năm 1968 ông xuất-bản má»™t cuốn sách có cái nhan-Ä‘á» khiêu-khÃch là ‘’Vô-thần trong đạo Thiên-Chúa’’, và ngay ở trang bìa ông cho in ra câu nà y : ‘’Chỉ có ngÆ°á»i vô-thần má»›i có thể là tÃn-hữu tốt của đạo Thiên-Chúa, chỉ có ngÆ°á»i theo đạo Thiên-Chúa má»›i có thể là ngÆ°á»i vô-thần tốt’’ [6]. Nhân-váºt thứ hai là má»™t nhà thần-há»c Ä‘Æ°Æ¡ng-thá»i, linh-mục Adolphe Gesché, giáo-sÆ° đại-há»c công-giáo Louvain-la-Neuve (Bỉ). Vị nà y má»›i đăng trong Tạp-chà Thần-há»c Louvain (Revue théologique de Louvain, táºp 33, năm 2002, trang 187-210) má»™t bà i cÅ©ng không kém phần khiêu-khÃch : Le Christianisme comme athéisme suspensif. Réflexions sur le ‘’Etsi Deus non daretur’’, tôi tạm dịch Ä‘á»-tà i cho dá»… hiểu nhÆ° thế nà y : Äạo Thiên-Chúa, xét nhÆ° là chủ-trÆ°Æ¡ng vô-thần còn treo lá»ng đó. Suy-nghÄ© vá» câu ‘’NhÆ° thể (Cho dù) không có Thiên-Chúa’’.
Tôi nghÄ© không cần nhắc lại những lá»i giải-thÃch trên đây vá» câu ‘’Etsi Deus non daretur’’. E. Bloch viết trong sách đã dẫn trên đây : ‘’Chủ-trÆ°Æ¡ng vô-thần thá»±c là di-sản của cái năng-lá»±c phê-bình tôn-giáo đã được phát-triển ra trong đạo Do-thái và đạo Giêsu Cứu Thế’’ (trang 194). Äúng nhÆ° váºy : tất cả những sá»±-váºt trong thiên-nhiên, tất cả những nhân-váºt, kể cả các vị đế-vÆ°Æ¡ng, các lãnh-tụ chÃnh-trị, mà bao nhiêu tôn-giáo coi là thần, là thiêng, thì hai đạo thá» Thiên-Chúa đó đã phủ-nháºn từ lâu rồi. Äó thá»±c là má»™t kiểu vô-thần. Có Ä‘iá»u là sau đó thì lại đến lượt đạo Thiên-Chúa bị những nhà vô-thần Ä‘Æ°a ra tòa án lý-trÃ.
Riêng vị Thiên-Chúa của hai đạo đó, thì không phải là má»™t váºt gì hữu-hình hữu-sắc, Ä‘áºp và o mắt, và o giác-quan ngÆ°á»i ta má»™t cách trá»±c-tiếp không chối cãi được, nhÆ°ng phải suy-luáºn má»›i nháºn ra được. Có thể suy-luáºn vá» vạn váºt trong trá»i đất, mà nháºn ra vị Thiên Chúa đã tạo thiên láºp địa. Có thể suy xét vá» lịch-sá» dân Do-thái - nhÆ° các vị ngôn-sứ (hay tiên-tri) đã là m - mà nháºn ra thần-khà của Chúa hÆ°á»›ng-dẫn, săn sóc thân máºt và giáo-hóa cho ngÆ°á»i ta tá»›i chá»— hoà n-hảo, đạt tá»›i váºn-mệnh của mình. Có thể suy-xét vá» Ä‘á»i sống nhân-ái và huấn-từ của Äức Giêsu, mà nháºn ra hiện-diện của Thiên-Chúa ở giữa nhân-loại. Cá»™ng-đồng tÃn-hữu thì nháºn ra nhÆ° thế. NhÆ°ng có nhiá»u ngÆ°á»i cÅ©ng thấy những sá»±-kiện nhÆ° thế, nhÆ°ng không nháºn ra tất cả nhÆ° thế, hay là không nháºn ra gì hết, vì chỉ nháºn biết những gì hữu-hình hữu sắc.
Äủ biết là ngÆ°á»i ta có tá»±-do suy-nghÄ© và chấp-nháºn hay là không chấp-nháºn quan-niệm ấy vá» Thiên-Chúa. Không chấp-nháºn thì thôi, nhÆ°ng nếu chấp-nháºn thì cái nhìn vá» nhân-sinh, vá» ngÆ°á»i khác, vá» xã-há»™i và vá» váºn-mệnh của mình, tất-nhiên có khác Ä‘i, rồi nếp sống, hà nh-Ä‘á»™ng và những niá»m hi-vá»ng cÅ©ng khác nữa, vÃ-dụ khác ngÆ°á»i có quan-niệm vá» nhân-sinh nhÆ° cụ Nguyá»…n Du, mà ta vừa nhắc tá»›i trên đây. NgÆ°á»i ta tin, thÆ°á»ng là vì đã sống trong má»™t cá»™ng-Ä‘oà n có tÃn-ngưỡng, đã gặp và tÃn-nhiệm được và o những chứng-nhân của đạo, và thấy rằng sống nhÆ° thế là phải, là có ý-nghÄ©a. Tuy váºy cái tâm-trạng vô-thần vẫn còn ‘’treo lá»ng’’ đó, vì ngÆ°á»i ta có thể gặp trắc-trở trong Ä‘á»i sống, gặp hoạn-nạn, rồi mất hi-vá»ng, mất tÃn-ngưỡng. Và nhất là vì, nhÆ° thánh Gio-an đã dạy, ’’ Thiên-Chúa chÆ°a bao giá» có ai thấy cả’’.
Còn má»™t Ä‘iá»u khác cÅ©ng nên nói ra cho rõ. Có nhiá»u tôn-giáo, nhÆ° thÆ°á»ng thấy trong văn-hóa Ấn-Ä‘á»™, có chủ-trÆ°Æ¡ng tá»±-qui, qui vá» bản-thân con ngÆ°á»i, tìm biết mình là gì, ra công táºp-tà nh, khổ-hạnh, để tá»± mình là m chủ tất cả bá»™ máy tâm-lý (giác-quan, tưởng-tượng, tÆ°-tưởng, ký-ức, v.v.) và sinh-lý (hô-hấp, tuần-hoà n, tứ chi, v.v.), Ä‘Æ°a tá»›i những tác-Ä‘á»™ng lạ-lùng phi-thÆ°á»ng, nhÆ°ng đồng thá»i lại cho rằng cái bản-ngã của mình chỉ là ảo-ảnh, và vì thế phải tiêu-diệt nó Ä‘i để qui-hồi đồng-nhất vá»›i cái Äại-Ngã là thá»±c-thể tuyệt-đối duy-nhất. Có ngÆ°á»i khác cho rằng trÆ°á»›c mắt và bên ngoà i ta có má»™t số đạo là đưá»ng Ä‘i, ai nấy tùy nghi lá»±a chá»n cho hợp sở thÃch. Äạo Thiên Chúa, tuy có nhấn mạnh và o Ä‘á»i sống ná»™i-tâm, nhÆ°ng còn có chủ-trÆ°Æ¡ng tha-qui, căn cứ và o sá»± gặp-gỡ má»™t vị Thiên-Chúa mà mình nháºn ra, rồi thuáºn tình trả lá»i bằng nếp sống vị-tha, tham-gia và o việc tu, tá», trị, bình, bắt liên-lạc, đối đáp, tin-tưởng, mà không đánh mất bản-ngã của mình, tuy biết rằng mình là hữu hạn.
CÅ©ng nên nói thêm cho rõ cái Ä‘iểm dị-biệt giữa tri-thức khoa-há»c và niá»m tin. Khoa-há»c căn-cứ và o những sá»±-kiện đã có, đã xảy ra theo định-luáºt nhân-quả tất-định, từ đó có thể trù-tÃnh những hiện-tượng tất-nhiên sẽ có. Còn niá»m tin, lòng tin-tưởng, thì hÆ°á»›ng vá» tÆ°Æ¡ng-lai, và không tùy và o những cái tất-nhiên sẽ có, nhÆ°ng tùy và o dá»±-định tá»±-do của ngÆ°á»i khác trong liên-lạc tÆ°Æ¡ng giao.
Vì thế tôi trá»™m nghÄ© : niá»m tin và o Thiên-Chúa - cÅ©ng tÆ°Æ¡ng-tá»± nhÆ° lòng tin-tưởng và o ngÆ°á»i khác - không phải là cái gì hiển-nhiên nhÆ° ‘’hai vá»›i hai là bốn’’, nhÆ° sá»±-váºt trÆ°á»›c mắt, nhÆ°ng tá»±a và o ý-nghÄ©a nhân-sinh và ý-định muốn thắng vượt lên trên cái tâm-trạng không tÃn-cẩn, cái tâm-trạng vô-thần vẫn còn ‘’treo lá»ng’’ đó, mà ai nấy lúc nà o cÅ©ng có tá»±-do ngả theo.
Tuy nhiên, sau khi tá»±-do lá»±a chá»n trong hai ngả Ä‘Æ°á»ng thì vẫn chÆ°a hết vấn-Ä‘á».
Những ngÆ°á»i theo đạo thá» má»™t Thiên-Chúa trên trá»i, thì đôi khi cÅ©ng có khuynh-hÆ°á»›ng cho rằng ngÆ°á»i lãnh-đạo ở dÆ°á»›i đất nà y, không những vá» tôn-giáo, mà cả vá» chÃnh-trị nữa, là ngÆ°á»i đại-diện của Thiên-Chúa, có má»™t vị-trà không kém gì Thiên-Chúa, lấy quyá»n Thiên-Chúa mà giáo-hóa và cai-trị, ‘’muốn là m sao thì nên là m váºy’’. NghÄ©a là quên Ä‘i rằng chỉ có má»™t mình Thiên-Chúa là Chúa mà thôi.
Äến lượt ngÆ°á»i vô-thần, sau khi đã bá» hết các thần-linh ở trên trá»i, thì vẫn còn cái khuynh-hÆ°á»›ng thÆ°á»ng tình ngÆ°á»i ta, là tá»± tạo ra má»™t số thần-linh ở dÆ°á»›i đất, tuy là không lâu bá»n, nhÆ°ng vẫn đủ để tiếp-tục tôn thá», mà tôn-thá» nhÆ° là má»™t nhu-cầu, không có không được. VÃ-dụ nhÆ° các thứ thần-tượng ngà y nay : các thứ hoa-khôi hoa-háºu, những ngÆ°á»i giáºt giải quán-quân trong các cuá»™c Ä‘ua thể-thao, thi hát xÆ°á»›ng, đấu quyá»n Anh, thi võ Việt, thi đánh váºt. Trong thế-ká»· XX vừa qua ta còn thấy có nhiá»u chÃnh-khách Ä‘á»™c-tà i, đã sát hại hà ng triệu sinh-linh, thế mà khi còn sống đã được tôn thá», hay là đã bắt nhân-dân tôn thá», quá thần-linh, rồi khi chết thì thiên-hạ khóc hÆ¡n là khóc cha mẹ.
Vá» Ä‘iểm nà y thiết-tưởng ngÆ°á»i ta chÆ°a Ä‘i xa hÆ¡n đạo Thiên-Chúa, chÆ°a dứt khoát được vá»›i các ông thiên-tá», các ông thần-linh ở dÆ°á»›i đất nà y. ChÃnh vì thế mà , nhÆ° tôi đã nói ở đầu bà i nà y, khi Marx chủ trÆ°Æ¡ng rằng, sau khi đã thanh-toán hết các thần-linh, thì con ngÆ°á»i phải là Thiên-Chúa đối vá»›i con ngÆ°á»i, thì ta cần phải há»i ngay : ai là Chúa, là thần, đối vá»›i ai ? Vì cái váºn-mệnh của ngÆ°á»i ta rất là khác nhau, tùy theo chá»— đứng trong câu há»i đó : đứng ở chá»— chữ ‘’ai’’ tr
Nguồn : www.dunglac.net
Giáo sư Trần Văn Toà n |