Nước như biểu tượng đạo đức
24.07.2007
|
|
Dù xÆ°a nay, nuá»›c vẫn được nhìn nháºn nhÆ° là má»™t phần trong diá»…n trình sinh hoạt thần thiêng vá»›i má»™t giá trị biểu tượng cao trong các truyá»n thống tôn giáo, nhÆ°ng ngà y nay, những cái nhìn sâu sắc của khoa há»c đã giúp chúng ta có những đánh giá má»›i đối vá»›i vai trò của nÆ°á»›c trong tÆ° cách nguồn suối và duy trì sá»± sống. Tình trạng má»—i ngà y má»™t xấu Ä‘i và thiếu thốn nÆ°á»›c trên thế giá»›i có liên hệ gắn bó vá»›i việc con ngÆ°á»i cà ng ngà y cà ng không còn coi nÆ°á»›c nhÆ° nguồn suối nữa, trái lại cà ng ngà y há» cà ng có khuynh hÆ°á»›ng coi nÆ°á»›c nhÆ° má»™t tiện Ãch cần khai thác hÆ¡n là má»™t hồng phúc của Ä‘á»i ngÆ°á»i. Việc là m cho mối liên hệ ra méo mó nhÆ° thế không những Ä‘em hại lại cho sông ngòi biển khÆ¡i của ta, mà còn là m giảm cảm thức của ta vá» chÃnh bản sắc mình, bởi vì cà ng ngà y ta cà ng là m mình trở nên xa lạ vá»›i chÃnh thế giá»›i váºt lý của ta.
Bà i nà y khảo sát nhiá»u khÃa cạnh biểu tượng của nÆ°á»›c, má»i gá»i ta suy nghÄ© sâu sắc hÆ¡n mối liên hệ giữa ta và nÆ°á»›c cÅ©ng nhÆ° sá»± liên thuá»™c căn để giữa má»i hình thức của sá»± sống. Ta được má»i gá»i khám phá lại cả hai ý nghÄ©a thiêng liêng và váºt lý của nÆ°á»›c, để nhìn nháºn lại các hệ luáºn đối vá»›i tÃnh bà tÃch và tÃnh công bình, và bắt đầu giao hòa diá»…n trình phục hồi cả sông ngòi lẫn tâm hồn ta.
Nước: Nguồn Suối Sự Sống
Không có nÆ°á»›c, không có sá»± sống. Ãó là chân lý mà má»i ngÆ°á»i chúng ta Ä‘á»u đã nhá» lÆ°Æ¡ng tri mà biết Ãt nhiá»u. Sá»± sống là má»™t hiện tượng có căn cÆ¡ nÆ°á»›c. Má»i sinh váºt Ä‘á»u gồm phần lá»›n là nÆ°á»›c, dù sống ở đâu. ChÃn phần mÆ°á»i thể tÃch cÆ¡ thể ta là nÆ°á»›c, trong đó máu có tá»· lệ muối gần nhÆ° tá»· lệ của đại dÆ°Æ¡ng trong đó sá»± sống lần đầu tiên xuất hiện. CÆ¡ thể ta vì váºy được miêu tả nhÆ° “những giòng sông khuôn đúcâ€; trong khi sông ngòi của ta được miêu tả nhÆ° mạch máu sống của địa cầu.
Ta thấy nÆ°á»›c tượng trÆ°ng cho việc khởi đầu sáng thế nÆ¡i rất nhiá»u truyá»n thống tôn giáo khác nhau. Trong trình thuáºt sáng thế của Do Thái và Kitô giáo, thần khà Thiên Chúa bay lượn trên mặt nÆ°á»›c vá»›i ý muốn dá»± ứng. Không phải chỉ là tà i nguyên thiên nhiên Ä‘Æ¡n thuần, nÆ°á»›c có ý nghÄ©a vượt quá tÃnh váºt lý nhiá»u lắm. NÆ°á»›c, từng đóng vai biểu tượng mạnh mẽ và sâu sắc trong các nghi thức và nghi lá»… của nhiá»u tôn giáo, đã tạo nên những sức mạnh thiêng liêng trong cuá»™c sống con ngÆ°á»i. Các thánh Ä‘Æ°á»ng từng được xây gần những giếng nÆ°á»›c và có khi ngay trên những giếng nÆ°á»›c ấy nữa. Niá»m tin của con ngÆ°á»i và o tÃnh thánh thiêng của nÆ°á»›c đã sống rất dai trong các nghi thức rá»a tá»™i và rá»a tay. Không má»™t yếu tố nà o được Thánh Kinh nhắc đến nhiá»u bằng nÆ°á»›c; nÆ°á»›c chiếm vị thế trung tâm trong trà tưởng tượng nhân bản và trong ý thức tôn giáo. Không yếu tố nà o chung hÆ¡n trong chu kỳ sống, nhÆ°ng ngà y nay, xem ra không yếu tố nà o dá»… bị thÆ°Æ¡ng tổn hÆ¡n nÆ°á»›c.
Sá»± việc Ä‘ang thay đổi. Những lá»i ‘Ta đặt các ngÆ°Æ¡i trÆ°á»›c sá»± sống và sá»± chết… nên các ngÆ°Æ¡i hãy chá»n sá»± sống’ (ÃNL 30:19: đây là những lá»i Gia Vê phán vá»›i Maisen) ngà y nay hết sức đúng theo nghÄ©a Ä‘en. NÆ°á»›c, biểu tượng cho sá»± sống, hiện Ä‘ang Ä‘em sá»± chết lại cho nhiá»u sinh váºt, kể cả nhân bản hay không nhân bản. Má»—i tám giây đồng hồ, lại có má»™t trẻ em chết vì những chứng bệnh do nÆ°á»›c Ä‘em lại, và con số nà y ngà y má»™t gia tăng. Ta nghe những lá»i ta thán vá» chì, vỠô nhiá»…m trong nÆ°á»›c thải, vá» clôrin, vá» tảo xanh thẫm (blue green algae) v.v… Ngà y nay, nhìn và o bất cứ khu vá»±c nà o trên thế giá»›i, ta cÅ©ng thấy có vấn Ä‘á» liên quan đến nÆ°á»›c - hiếm nÆ°á»›c, cạn nÆ°á»›c, ô nhiá»…m, thiếu vệ sinh, mÆ°a giảm vì hiện tượng địa cầu ấm lên, những dá»± án dá»±ng Ä‘áºp lá»›n để cản sông, tÆ° hữu hóa, phân phối không đồng Ä‘á»u, tránh chấp giữa hai nÆ°á»›c, xá» dụng phung phà và quản trị kém. Má»™t phúc trình gần đây của Liên Hiệp Quốc, má»™t phúc trình đầy đủ nhất xÆ°a nay vá» cuá»™c khủng hoảng nÆ°á»›c trên thế giá»›i, đã vẽ ra má»™t bức tranh ảm đạm khi nói rằng nguồn dá»± trữ nÆ°á»›c vốn đã bị thu nhá» nay Ä‘ang biến dần Ä‘i cách nhanh chóng, Ä‘e dá»a sức khá»e, môi trÆ°á»ng và sá»± ổn định chÃnh trị. ‘Trong các khủng hoảng mà loà i ngÆ°á»i chúng ta Ä‘ang phải Ä‘Æ°Æ¡ng đầu, khủng hoảng nÆ°á»›c là khủng hoảng nằm ngay tại cốt lõi cuá»™c sinh tồn của ta và cuá»™c sinh tồn của hà nh tinh ta ‘ (Koichiro Matsuura, tổng giám đốc CÆ¡ quan Giáo dục, Khoa há»c và Văn hóa LHQ). Khắp nÆ¡i trên thế giá»›i, có những con sống lá»›n không vÆ°Æ¡n tá»›i biển được và do đó, má»±c nÆ°á»›c cứ má»—i ngà y má»™t xuống dần. Ãến năm 2025, hai phần ba dân số thế giá»›i sẽ không đủ nÆ°á»›c dùng cho những nhu cầu cÆ¡ bản.
Không biết từ lúc nà o chúng ta bá»—ng quên mất bà i há»c từng há»c được ở nhà trÆ°á»ng rằng nÆ°á»›c ngá»t trên trái đất vốn hữu hạn và giá»›i hạn, nó chuyển dịch trong má»™t chu kỳ thiết yếu cho việc duy trì má»i hình thức sống và sẽ lâm nguy lúc ta sá» dụng nó quá cái tá»· lệ nó có thể được tái tạo. TÃnh trung bình, má»™t phân tá» nÆ°á»›c hiện diện trong không khà chừng mÆ°á»i ngà y sau khi bốc hÆ¡i: má»™t giá»t Ä‘i khắp thế giá»›i, rÆ¡i xuống Anh, Ấn, Úc. Má»™t phân tá» nÆ°á»›c hiện có trong suối địa phÆ°Æ¡ng của bạn, trÆ°á»›c đây, rất có thể đã có trong má»™t viên đá băng hay từ thân thể má»™t con khủng long nà o đó. NÆ°á»›c nối kết ta qua không và thá»i gian. Nó thổ má»™ quanh khắp trái đất trong những chu trình nÆ°á»›c vÄ© đại bằng cách bốc hÆ¡i và o bầu khà quyển, róc rách qua đất sâu, trÆ°á»n mình và o những khối nÆ°á»›c khổng lồ - nó lÆ°u lại vắn tắt nÆ¡i các sinh váºt trong chu kỳ lÆ°u chẩy bất táºn.
TÆ°Æ¡ng Quan của Ta vá»›i NÆ°á»›c: Quà phúc hay Tiện Ãch?
Xa rá»i các nguồn suối nÆ°á»›c, ta mất Ä‘i cảm thức kÃnh trá»ng đối vá»›i các giòng sông, đối vá»›i hoạt Ä‘á»™ng phức tạp và không thể thay thế được của đầm lầy thiên nhiên (natural wetland), và đối vá»›i mạng lÆ°á»›i sá»± sống chồng kết lên nhau mà nÆ°á»›c có nhiệm vụ duy trì. Dù trong lịch sá», các nguồn nÆ°á»›c rất đáng kÃnh trá»ng và kÃnh sợ, ngÆ°á»i nà o trong chúng ta vốn quen thuá»™c vá»›i nÆ°á»›c vòi cÅ©ng Ä‘á»u quên mất rằng trÆ°á»›c khi chẩy qua ống dẫn, nÆ°á»›c là má»™t quà tặng của thiên nhiên. NÆ°á»›c, má»™t thứ hết sức thiết yếu cho sá»± sống, là biểu tượng cho má»i quà phúc của trái đất mà ta coi thÆ°á»ng gá»i là ‘tà i nguyên thiên nhiên’, nhÆ°ng thá»±c ra chÃnh là quà phúc đầu hết của Thiên Chúa. Ấy thế nhÆ°ng ngà y nay, cái quyá»n tá»± trị của con ngÆ°á»i, dù hết sức hạn chế, đã và đang đảm nhiệm má»™t vai trò ngà y cà ng gia tăng trong việc quyết định phải phân phối ra sao và phân phối cho ai phúc lợi được hưởng nguồn nÆ°á»›c trong là nh.
Má»™t số các nhà môi sinh há»c PhÆ°Æ¡ng Tây cho rằng chÃnh dân số phải chịu trách nhiệm vá» cÆ¡n khủng hoảng nÆ°á»›c trên thế giá»›i hiện nay, mặc dù ngÆ°á»i nghèo trên thế giá»›i là những ngÆ°á»i xá» dụng nÆ°á»›c tằn tiện nhất. Trong khi dân các nÆ°á»›c giầu, nhÆ° Úc chẳng hạn, xá» dụng đến 500 lÃt nÆ°á»›c má»™t ngà y, thì tại các nÆ°á»›c nghèo, là những nÆ¡i không có nÆ°á»›c vòi, mức tiêu thụ dÆ°á»›i 5 lÃt má»™t ngà y là chuyện thÆ°á»ng - gần nhÆ° má»™t thứ tối thiểu tuyệt đối xét theo sinh há»c. Các quốc gia giầu không những sá» dụng nÆ°á»›c má»™t cách phà phạm, mà còn tiêu thụ những khối nÆ°á»›c vÄ© đại “má»™t cách không trông thấy†trong sản xuất kỹ nghệ (cần đến 400,000 lÃt nÆ°á»›c má»›i chế tạo ra má»™t chiếc xe hÆ¡i).
NgÆ°á»i nghèo trên thế giá»›i cÅ©ng dá»… trở thà nh nạn nhân cho các áp lá»±c thô bạo của các công ty Ä‘a quốc muốn tÆ° hữu hóa, tiện Ãch hóa và hÆ°á»›ng nÆ°á»›c chẩy Ä‘i nÆ¡i khác. Kinh nghiệm cho thấy việc bán nÆ°á»›c trên thị trÆ°á»ng, nhÆ° trong trÆ°á»ng hợp những dá»± án thủy Ä‘áºp lá»›n, thÆ°á»ng chỉ cung cấp nÆ°á»›c cho những ai có khả năng trả tiá»n, nghÄ©a là những thà nh phố và cá nhân giầu có, cÅ©ng nhÆ° những kỹ nghệ nhiá»u lợi nhuáºn. Khi Ngân hà ng Thế giá»›i và QuÄ© Tiá»n tệ Quốc tế là m áp lá»±c bắt ngÆ°á»i ta phải thả nổi và tÆ° hữu hóa nhÆ° là giải pháp cho cÆ¡n khủng hoảng nÆ°á»›c và khÆ° khÆ° đòi phải tÆ° hữu hóa các dịch vụ vá» nÆ°á»›c là m Ä‘iá»u kiện tiên quyết trong việc cung cấp tà i khoản, thì tÆ°Æ¡ng lai của má»™t trong những tà i nguyên sinh tá» nhất trên thế giá»›i sẽ được quyết định bởi những ngÆ°á»i được lợi nhất nhá» quá sá» dụng và lạm dụng nó (xem http://www.watermattersaustralia.org). Việc tiện Ãch hóa nÆ°á»›c là m nó chỉ còn có giá trị vá» phÆ°Æ¡ng diện thÆ°Æ¡ng mại mà thôi. Trong các cá»™ng đồng vốn coi nÆ°á»›c là thánh thiêng, giá trị chân thá»±c của nÆ°á»›c hệ ở vai trò và chức năng là m lá»±c sống (life-force) cho Ä‘á»™ng váºt (gồm cả con ngÆ°á»i), cây cá» và hệ sinh thái.
Nước và Bản nhiên ta
Muốn cứu nguồn nÆ°á»›c, nguyên những phân tÃch phà tổn/lợi Ãch (cost/benefit), có tÃnh hoà n toà n kinh tế hay thị trÆ°á»ng không thôi, chÆ°a đủ. Giáo sÆ° B.V. Mishra, sáng láºp viên Chiến Dịch Là m Sạch Sông Hằng, cho hay: “NÆ°á»›c là sá»± sống… Ä‘iá»u nẩy ra trong tâm trà tôi là không yêu thÆ°Æ¡ng và kÃnh trá»ng sông hồ, bạn không thể cứu được chúng†(lên tiếng tại Ãại há»™i Sinh viên Oz Green, Varanasi, Ấn Ãá»™).
Việc ngÆ°á»i Âu Châu đặt chân lên đất Úc không những Ä‘em lại những táºp tục canh nông nguy hại, mà còn Ä‘em đến những quan niệm hết sức đặc thù vá» quyá»n sở hữu và tÆ° hữu. Trên quan Ä‘iểm Thổ Dân, quan niệm của ngÆ°á»i Úc Da Trắng vá» quyá»n sở hữu đất Ä‘ai và nguồn nÆ°á»›c là má»™t Ä‘iá»u không thể tưởng tượng nổi. Là m sao dung hợp việc kÃnh trá»ng thiên nhiên vá»›i việc sở hữu nó cho được? Là m sao bạn có thể sở hữu má»™t váºt mà chÃnh bạn là má»™t thà nh phần, mà lại là má»™t thà nh phần rất nhá» bé ? Thế giá»›i tá»± nhiên, đúng hÆ¡n, là má»™t cái gì đó chúng ta thuá»™c vá», nhÆ° má»™t gia đình. Chúng ta không sở hữu nÆ°á»›c, chúng ta là nÆ°á»›c. Val Plumwood khuyên ta nên có má»™t quan niệm má»›i vá» sở hữu, má»™t quan niệm có tÃnh phê phán triệt để đối vá»›i phÆ°Æ¡ng thức của Lock, má»™t phÆ°Æ¡ng thức hiện xây ná»n cho chủ nghÄ©a tÆ° bản hiện đại, nhằm kÃnh trá»ng thiên nhiên và nhìn nháºn những lợi Ãch của thiên nhiên nhÆ° những yếu tố hiện hữu và tác nhân tÃch cá»±c đóng góp muôn hình muôn vẻ và o cuá»™c sống hằng ngà y của ta (Environment Culture, London: Routledge, 2002, p.214).
Vá» phÆ°Æ¡ng diện nà y, ta có thể há»c được rất nhiá»u nÆ¡i ngÆ°á»i Thổ dân Úc trong việc tạo ra má»™t bản sắc sinh thái đặt căn bản trên những mối dây liên kết giữa cá»™ng Ä‘oà n, đất Ä‘ai và tổ tiên. Ná»n văn hóa Da Trắng Úc đã đánh mất các mối liên kết ấy vá»›i những khu vá»±c đất Ä‘ai và nguồn nÆ°á»›c đặc thù từng xác định ra bản sắc của cả cá»™ng Ä‘oà n lẫn các cá nhân.
Deborah Bird Rose Ä‘á» cáºp đến cấu trúc văn hóa của ngÆ°á»i Thổ dân Úc vá» chủ thế tÃnh. Ãất nÆ°á»›c là má»™t mạng lÆ°á»›i (mattrix) các mối liên hệ, vá»›i nhiá»u chiá»u kÃch, bao gồm con ngÆ°á»i, thú váºt, cá» cây, má»™ng mÆ¡ (dreamings), địa hầm, đất Ä‘ai, khoáng sản, nÆ°á»›c, nÆ°á»›c mặt và không khÃ: “Thà nh thá» ra bạn không thể tá»± mình bÆ°á»›c và o cõi hiện sinh; má»—i sinh váºt Ä‘á»u tá»± trở nên chÃnh mình trong thế giá»›i nà y nhá» sá»± săn sóc của các sinh váºt khác: chÃnh trong sá»± sống của há» mà sá»± sống của riêng bạn được khai mở. Và dù không cá nhân nà o nối kết vá»›i má»i sinh váºt khác, nhÆ°ng sá»± chồng kết lên nhau của các nối kết kia đã duy trì được cả má»™t mạng lÆ°á»›i các mối liên thuá»™c lẫn nhau… Các sinh váºt thá»±c sá»± cùng đứng và cùng ngã vá»›i nhau. NhÆ° thế, diá»…n trình sống mạnh mẽ trên thế giá»›i nà y đặt căn bản trên việc nuôi dưỡng các mối liên hệ trong đó chủ thể tÃnh của ta khai mở†(Indigenous Ecologies and an Ethic of Connection, đăng trong Global Ethics and the Environment London: Routledge,1999 p.181)
Trong má»™t thế giá»›i cà ng ngà y cà ng di Ä‘á»™ng ngà y nay, vấn đỠđối vá»›i ngÆ°á»i Tây PhÆ°Æ¡ng là nhìn nháºn có sá»± gẫy đổ trong các liên chủ thể tÃnh, và do đó, phải cố gắng láºp lại sợi dây nối kết ta vá»›i khu vá»±c hiện sống.
Nước như Viễn ảnh Thực tại
TrÆ°á»›c và trên hết, nÆ°á»›c biểu tượng cho sá»± nối kết của ta, nhắc ta nhá»› rằng ta không tách biệt vá»›i Chúa cÅ©ng nhÆ° vá»›i nhau. Hạn từ tôn giáo, dịch từ religion, vốn do gốc re-ligare có nghÄ©a là cá»™t lại các mối dây nối kết ta vá»›i nhau, vá»›i thế giá»›i bên ngoà i con ngÆ°á»i và vá»›i Thiên Chúa. Nối lại kiểu nà y có nghÄ©a là phải cởi mở đối vá»›i sá»± hiệp thông thần thiêng, má»™t hiệp thông cần phải tham dá»± song hà nh vá»›i các nhu cầu của ta trong việc phát triển và sinh tồn thá»±c tiá»…n nhằm đạt tá»›i má»™t cách hiện hữu hoà n toà n nhân bản. Sá»± cởi mở nà y phải là má»™t chiá»u kÃch quan trá»ng trong việc ta thay đổi cảm thức của ta vá» bản sắc mình và tìm cách hà n gắn sá»± gẫy đổ và ra xa lạ của ta đối vá»›i thế giá»›i. Khi đặt vấn Ä‘á» vá» sá»± thà nh công của ‘tiến bộ’ trong thế giá»›i hiện đại, ta cÅ©ng phải tra vấn vị thứ của nó muốn là quan tòa duy nhất phán quyết vỠ‘khả tÃn tÃnh’ của các thế giá»›i ý nghÄ©a khác (Frank Fletcher, Linh Äạo Có Cần Căn Rá»… Cụ Thể Nà o Trong Ãất Äai Không? Trong Compass số 33 (1999) tr.33).
Má»™t trong những háºu quả của việc tiện Ãch hóa thiên nhiên trong thá»i ta là nó đã là m mất Ä‘i cái chiá»u kÃch kÃnh sợ (numinous) trong thế giá»›i, má»™t sá»± kiện có liên hệ máºt thiết vá»›i việc con ngÆ°á»i tá»± cắt đứt mình khá»i các sinh váºt và nÆ¡i chốn khác. Văn hóa Tây PhÆ°Æ¡ng rất kỳ dị. Phần lá»›n các dân tá»™c khác Ä‘á»u coi thế giá»›i nhÆ° má»™t cái gì thần thánh. Ãối vá»›i Thổ Dân Úc, cảnh địa và muôn loà i trong đó Ä‘á»u có ý nghÄ©a và ngôi vị, và má»™t số nÆ¡i đặc thù còn có phẩm tÃnh thần thánh và đáng kÃnh sợ. Nói đến ý nghÄ©a biểu tượng hay nhiệm tÃch của thế giá»›i tá»± nhiên là nói rằng thế giá»›i tá»± nhiên ấy có má»™t giá trị sống vượt quá các nhu cầu kinh tế, xã há»™i hay cả nhân bản nữa. Trong xã há»™i kỹ thuáºt hiện đại vá»›i đạc Ä‘iểm văn hóa ‘thuần lý’ trổi vượt của nó, ta thÆ°á»ng bá» qua khÃa cạnh thá»±c tại trên và coi thế giá»›i nhÆ° má»™t thá»±c tại trung láºp, trần tục, chỉ có giá trị vá» phÆ°Æ¡ng diện tiá»m năng kinh tế. Háºu quả là , các thế giá»›i quan trong đó sức mạnh của biểu tượng là điá»u cốt yếu đối vá»›i nghi lá»…, các thần thoại và mối liên hệ giữa ngÆ°á»i vá»›i đất Ä‘ai, dù hết sức thú vị đối vá»›i nhiá»u ngÆ°á»i Tây PhÆ°Æ¡ng, thÆ°á»ng vẫn không được tin là có khả năng diá»…n tả ‘thá»±c tại’.
Thế nhÆ°ng, ngay trong các truyá»n thống văn hóa và tôn giáo PhÆ°Æ¡ng Tây, nhiá»u nhà văn, từ nhiá»u lãnh vá»±c khác nhau, từng tìm cách chống lại chủ trÆ°Æ¡ng trên. Trong các Thánh Vịnh, cảm nghiệm vá» thiên nhiên, vá» núi non, sông ngòi và thú váºt, dù không được coi là ‘thần thiêng’ nhÆ°ng hết sức sinh Ä‘á»™ng, tÆ°Æ¡ng hà nh nhÆ° những sinh váºt đối vá»›i Ãấng Hóa Công của chúng. Thi sÄ© Gerard Manly Hopkins nói đến khả năng trá»±c giác được cá thể tÃnh vừa Ä‘á»™c đáo vừa nhiệm tÃch của má»—i váºt thể Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c, qua đó các váºt thể toát ra má»™t ý nghÄ©a đối vá»›i những quan sát viên ‘có mắt’ cÅ©ng nhÆ° cái năng lá»±c nối kết, sáng tạo gắn bó các nhóm váºt thể lại vá»›i nhau, má»™t hiệp thông cảm nháºn được nhÆ° vuợt quá cả gia đình nhân loại mà vÆ°Æ¡n tá»›i những hữu thể khác vốn chia sẻ chung sá»± sống. Má»™t số ngÆ°á»i khác chắc chắn cÅ©ng sẽ có những cảm nghiệm nói lên cùng má»™t cái nhìn nhÆ° thế.
Gần đây thôi, niá»m tin và o ‘nÆ°á»›c hằng sống’ đã khiến các giám mục vùng Sông Columbia nói rằng ‘chúng tôi không rá»a tá»™i trong nÆ°á»›c ứ Ä‘á»ng, nhÆ°ng là nÆ°á»›c chẩy giòng. NÆ°á»›c sống Ä‘á»™ng’ (The Columbia River Watershed: Realities and Possibilities – A Reflexion in Preparation of a Pastoral Letter of the Bishops from the Columbia River Basin, 1999). ThÆ° mục vụ của các ngà i má»i gá»i ngÆ°á»i ta suy nghÄ© sâu sắc hÆ¡n và kêu gá»i ngÆ°á»i Công giáo cÅ©ng nhÆ° ngÆ°á»i khác hãy rèn đúc má»™t ý thức má»›i vá» môi sinh và linh đạo, bằng cách gá»i sông ngòi và nguồn nÆ°á»›c là thà nh phần của ‘cấp dưỡng bà tÃch’ (sacramental commons). Ãiá»u ấy nói lên niá»m tin Kitô giáo rằng trái đất là không gian thần thánh chung, má»™t sáng tạo của Chúa nhằm thá»a mãn nhu cầu của má»i tạo váºt do Ngà i dá»±ng nên. à niệm bà tÃch từng được miêu tả là ‘những gặp gỡ bất ngá» giữa những hiện hữu sống Ä‘á»™ng, cả thần thiêng lẫn nhân bản, tại đây và lúc nà y’; thà nh ra nói rằng sông ngòi là má»™t ‘cấp dưỡng bà tÃch’ có nghÄ©a là con ngÆ°á»i có thể cảm nháºn ra Thiên Chúa trong sáng tạo, bên ngoà i khung cảnh thánh Ä‘Æ°á»ng chÃnh thức. Quan niệm nà y cÅ©ng có nhiá»u Ä‘iểm chung vá»›i linh đạo của ngÆ°á»i Thổ dân Mỹ.
NÆ°á»›c NhÆ° Biểu Tượng Ãạo Ãức
Thiên Chúa nối kết vá»›i cuá»™c sống hằng ngà y của ta ngà y nay ra sao và ở nÆ¡i nà o? Câu há»i ấy má»i ta bÆ°á»›c và o má»™t diá»…n trình sáng tạo can dá»± đến toà n diện con ngÆ°á»i ta - cả xúc cảm lẫn tri thức. Trong tÆ° cách má»™t cá»™ng Ä‘oà n giáo há»™i, ta sẽ rút ra má»™t số ẩn dụ, hình ảnh và ‘huyá»n thoại’ từ chÃnh truyá»n thống đức tin của mình. Những thứ ấy có thể Ä‘em sinh khà lại cho các niá»m tin của ta, tạo nên má»™t ngôn ngữ thi ca trong đó, nhân bản và nhiên bản thÆ°á»ng được cá»™t chặt vá»›i nhau bằng biểu tượng. Có rất nhiá»u dụ ngôn trong truyá»n thống của ta, là những truyện kể nói lên mối tÆ°Æ¡ng quan giữa Thiên Chúa và trần thế, là m ta ngỡ ngà ng ra khá»i cái nhìn phiến diện của mình để thoáng nhìn ra má»™t cách thÆ¡ má»™ng cái bản chất hồng ân, vô Ä‘iá»u kiện trong các mối tÆ°Æ¡ng giao của Thiên Chúa vá»›i gian trần. Chúng biến đổi cái nhìn của ta đối vá»›i những gì thánh thiêng bằng cách sá» dụng má»™t thứ ngôn từ phá đổ hoà n toà n cái ý niệm cho rằng má»™t miêu tả Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c nà o đó vẫn có thể nói lên trá»n vẹn thá»±c tại ‘hiện hữu’. Ngôn từ nà y chuyển giao má»™t thứ ý nghÄ©a đặc thù, thông truyá»n má»™t thứ ý thức đặc biệt vá» chÃnh con ngÆ°á»i chúng ta.
Các biểu tượng trong Thánh Kinh và Thánh Truyá»n của ta, khi Ä‘an kết và o chủ đỠ‘nÆ°á»›c hằng sống’, có khả năng tÆ°Æ¡ng hà nh vá»›i thá»±c tại phức tạp của Ä‘á»i sống con ngÆ°á»i và các thách đố của nó để cung cấp định hÆ°á»›ng cho ta. Chúng gợi lên má»™t hình ảnh là m phát khởi ý nghÄ© và sau đó lên khuôn dáng cho ý nghÄ© ấy, bằng cách giữ cho các cái nhìn nghịch lý của ta vỠý nghÄ©a luôn ở thế căng thẳng sáng tạo nhằm kÃch thÃch các lá»›p lang hiểu biết vốn liên hệ qua lại vá»›i nhau, trong má»™t hình thức kiến thức có tÃnh tham dá»±. Ãức tin ta được nuôi dưỡng qua những biểu tượng sống Ä‘á»™ng nhÆ° thế giúp ta cảm nghiệm được các kỳ diệu và mầu nhiệm trong khi các cảnh giá»›i bên trong và bên ngoà i của ta cùng diá»…n tiến êm ả vá»›i nhau.
Quan niệm nÆ°á»›c nhÆ° biểu tượng má»i ta suy nghÄ© sâu sắc hÆ¡n. Ãiá»u ta hiểu được từ thiên nhiên là tất cả những gì hiện hữu Ä‘á»u cùng hiện hữu (coexist). Ãiệu múa thá»±c tại là ‘điệu múa muôn thuở của năng lượng và nguyên tố’ trong má»™t cá»™ng Ä‘oà n mênh mông hữu thể. NÆ°á»›c kể ta nghe má»™t câu truyện: câu truyện vá» việc nối kết sâu xa, liên láºp căn để. Cùng vá»›i việc được kÃch thÃch thẩm lượng các bình diện ý nghÄ©a sâu sắc hÆ¡n và nhìn ra nÆ¡i chốn phát xuất ra các cảm nghiệm Ä‘au khổ hiện nay, ta cÅ©ng được má»i gá»i phá đổ má»i thứ nhị nguyên tÃnh vốn chia cách thánh thiêng vá»›i trần tục, nhân bản vá»›i phi nhân bản, ta vá»›i há», trong má»™t cố gắng hòa giải vá»›i ngÆ°á»i khác và vá»›i toà n thể tạo váºt.
Năng lực Chữa là nh và Công lý của Nước
Ãối vá»›i cÆ¡n bệnh tâm linh của xã há»™i ta hiện nay, biết tìm loại ‘thuốc chữa là nh’ nà o đây? Nhu cầu của đại Ä‘a số trên thế giá»›i đã quá rõ: sống trong cảnh nghèo, thiếu nÆ°á»›c sạch và thá»±c phẩm thÃch đáng. HỠđược ngÆ°á»i ta cho hay sá»± phong phú kinh tế sẽ cứu há» ra khá»i tình trạng ấy. Trong những xứ giầu là những nÆ¡i chán chÆ°á»ng của cải, hoà i mong thá»±c sá»± không hẳn là có thêm tiá»n, nhÆ°ng là những tÆ°Æ¡ng giao và cá»™ng Ä‘oà n đúng nghÄ©a. Mất bản sắc và ra xa lạ vá»›i ngÆ°á»i khác cÅ©ng nhÆ° vá»›i thế giá»›i tá»± nhiên Ä‘ang gặm nhấm hết cuá»™c sống con ngÆ°á»i. Ta thấy rõ các triệu chứng của nhu cầu muốn được cứu vá»›t nà y qua các đổ vỡ trong các mối tÆ°Æ¡ng giao và cá»™ng Ä‘oà n, cả trên bình diện địa phÆ°Æ¡ng lẫn hoà n cầu; nhu cầu công lý, tha thứ và hoà giải; và thách đố sống má»™t cách có thể kéo dà i được (sustainably), trong cảm thÆ°Æ¡ng và hiểu biết sâu sắc, trên cái tinh cầu má»ng dòn và quá bị lạm dụng nà y. TÆ°Æ¡ng lai hệ ở mối liên hệ má»›i vá»›i môi trÆ°á»ng tá»± nhiên. Nó đặt ra những vấn nạn vỠý nghÄ©a sau cùng cÅ©ng nhÆ° các vấn nạn vá» công lý: phải tÆ°Æ¡ng giao thế nà o đối vá»›i nhau và đối vá»›i đất Ä‘ai sông nÆ°á»›c. Không chá»— nà o sá»± bất bình đẳng lại rõ bằng tình trạng nÆ°á»›c trên thế giá»›i hiện nay: hÆ¡n 1 tá»· 2 dân số thế giá»›i và rất nhiá»u sinh váºt khác không có nÆ°á»›c sạch để dùng. Sá»± kiện thế giá»›i vẫn còn bị phân chia giữa những kẻ sống dÆ° thừa và những ngÆ°á»i thiếu thốn ngay cả những cái căn bản để sinh tồn hà ng ngà y là trở ngại chÃnh trong việc xây dá»±ng má»™t xã há»™i thá»±c sá»± nhân bản.
Là những ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông và đà n bà có đức tin, ta cần duy trì cái nhìn soi mói trÆ°á»›c Ä‘iá»u xem ra quá bất thÆ°á»ng kia, luôn luôn phải táºp chú và o những con ngÆ°á»i Ä‘ang sống và các sinh váºt khác, và o hệ sinh thái của ta, nhất là và o những nguồn nÆ°á»›c thánh thiêng nhÆ°ng hÆ° hại trên thế giá»›i hiện nay. Thay vì đến những vùng mệnh danh là hoang địa để tìm ra mảnh đất chung, tốt hÆ¡n ta nên đặt đức tin của mình trá»n vẹn giữa những giòng sông xuống cấp, giữa những phế thải nguy hại, những mảnh đất hóa muối, những cá»™ng thể thủy sinh nhiá»…m Ä‘á»™c (poisoned aquifers), những rừng cây thổ địa bị khai hoang, những đại thÆ°Æ¡ng xá và những lối sống ghiá»n dầu. Theo Bird-Rose, ‘Bám sâu và o sá»± sống là phải từ bá» việc hưởng thụ trên ná»—i Ä‘au của ngÆ°á»i khác’ (Indigenous Ecologies and an Ethic of Connection, 185). Ãối vá»›i Vandana Shiva, tác giả và là nhà tranh đấu cho môi sinh, tất cả chúng ta ‘đá»u khát thứ nÆ°á»›c giải thoát và đem lại cho ta sá»± sống’ cả theo nghÄ©a hữu cÆ¡ lẫn nghÄ©a tâm linh. ‘Má»—i ngÆ°á»i chúng ta Ä‘á»u có vai trò tạo khuôn cho trình thuáºt sáng tạo ra tÆ°Æ¡ng lai. Má»—i ngÆ°á»i chúng ta Ä‘á»u có trách nhiệm đối vá»›i kumbh tức bình nÆ°á»›c thánh thiêng (xem Water Wars: Privatization, Pollution and Profit, Cambridge: South End Press, 2002, tr.139.
NÆ°á»›c Thánh thiêng và Phà m tục? Ãại dÆ°Æ¡ng, sông ngòi và các nguồn nÆ°á»›c khác giữ những vai trò quan trá»ng nhÆ° các ẩn dụ cho mối liên hệ giữa ta và địa cầu. Ãể đảm bảo được việc bảo vệ chúng, ta cần phải tìm lại Ä‘iá»u thánh thiêng và những cái tầm thÆ°á»ng, và nhìn ra giá trị của nÆ°á»›c cả trong ý nghÄ©a tâm linh nữa. Căn cứ và o sá»± lệ thuá»™c của ta và o nÆ°á»›c và việc tôn giáo lá»… nghi hóa nÆ°á»›c, thiết nghÄ© sẽ hữu Ãch nếu ta biết suy tÆ° vá» việc ta tách biệt nÆ°á»›c theo các chiá»u kÃch thánh thiêng và phà m tục. Ta rất hay tách biệt cái thánh thiêng khá»i cuá»™c sống hà ng ngà y của ta và do đó cái cuá»™c sống hà ng ngà y kia đã bị phá giá và rất dá»… bị khai thác.
Thần há»c của ta cần phải chú trá»ng tá»›i tÃnh nối kết, tÃnh Ä‘a dạng và tÃnh thánh thiêng của má»i thứ nÆ°á»›c và má»i hữu thể. TÃnh hiệp nhất của sá»± sống trong cái Ä‘a dạng của hữu thể (mà ta có thể gá»i là đa sinh phức – biodicersity) được duy trì nhở sá»± Ä‘á»™ lượng của các biến cố hồng phúc trong má»™t quân bằng đầy tÃnh năng Ä‘á»™ng của sá»± sống trên địa cầu giữa toà n bá»™ thánh thiêng. Ta thấy rằng ‘biến cố hồng phúc thánh thiêng trong cuá»™c sống ta không phải chỉ xẩy ra má»™t lần là hết trong cái tòa nhà hay định chế được ghi dấu là “thánh thiêngâ€. Ngược lại, nó được tá» hiện trong các mối liên hệ không ngừng diá»…n biến của sống-chết-sống vốn nâng đỡ ‘bản thân’ từng ngÆ°á»i và chÃnh bên trong toà n bá»™ các mối liên hệ ấy mà hết thẩy chúng ta Ä‘á»u cùng hiện hữu (xem Primavesi, Sacred Gaia, 168). Hiểu được sáng thế cách sâu sắc, ta sẽ nháºn ra sá»± hoà nháºp của cái thÆ°á»ng nháºt và o cõi thánh thiêng và sẽ từ khÆ°á»›c việc chối bá» tÃnh cách thánh thiêng của bất cứ lãnh vá»±c sá»± sống nà o.
Uống Hợp Nguồn Nhiệm TÃch Công Lý
Má»™t khi đã nhìn thấy bản thân ta và má»i sá»± sống khác có liên láºp căn để vá»›i nhau á» nhiá»u bình diện nhÆ° trên, ta sẽ thay đổi cái nhìn có tÃnh cứu Ä‘á»i và việc thay đổi nà y Ä‘em lại nhiá»u hệ quả sâu sắc đối vá»›i hà nh Ä‘á»™ng và đạo đức. Trong khi chữa trị sông ngòi và nguồn nÆ°á»›c, ta cÅ©ng cùng má»™t lúc khởi sá»± chữa trị chÃnh trái tim mình. Ta thức giấc trÆ°á»›c Ä‘iá»u mình đã biết, trÆ°á»›c túi khôn cổ xÆ°a: ta muốn gá»i tên thế giá»›i nà y là thánh. Trong diá»…n trình nà y, ta sẽ tái xác định sá»± giầu có và các giá trị của ta, các khoái vui và mục tiêu của mình, và chÃnh cả bản sắc ta nữa.
Vá»›i sá»± chú tâm của ta và o nÆ°á»›c, hai giòng sinh đôi nhiệm tÃch và công lý sẽ cùng lÆ°u chẩy. Là các Kitô hữu ngà y nay, ta có cái thách đố phải chăm sóc và bảo vệ các nguồn nÆ°á»›c, cả trên bình diện địa phÆ°Æ¡ng lẫn hoà n cầu, để chúng mãi mãi là ‘nÆ°á»›c hằng sống’, nguồn mạch sá»± sống cho toà n bá»™ sáng thế. Ãã Ä‘Ã nh là cần có những thay đổi lá»›n lao vá» cÆ¡ cấu, định chế và chÃnh trị. NhÆ°ng má»—i ngÆ°á»i chúng ta, những ngÆ°á»i vốn nâng đỡ các hệ thống kinh tế, bầu cá» các chÃnh phủ, ta không thể im lặng trÆ°á»›c các bạo lá»±c Ä‘ang xẩy đến cho ngÆ°á»i khác, các sinh váºt khác và cho cả hà nh tinh ta. Lúc nà o ta cÅ©ng có lá»±a chá»n: không nên tham lam, phải hà nh sá» kÃnh trá»ng, hiện diện, chăm chú và công bình. Các thay đổi lá»›n lao có thể xẩy tá»›i từ hiệu quả tÃch lÅ©y dần dần do vô số những hà nh Ä‘á»™ng nhá» nhÆ°ng cÆ°Æ¡ng quyết của những con ngÆ°á»i tầm thÆ°á»ng. Ta cần kiên nhẫn, hăng say và khiêm hạ để hiểu ra rằng má»™t hà nh vi chữa trị Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c Ä‘i chăng nữa cÅ©ng sẽ không bao giá» ra vô Ãch.
Trong thuáºt ngữ Kitô giáo, nÆ°á»›c được sá» dụng nhÆ° nhÆ° biểu hiệu của má»™t diá»…n trình biến đổi và trở vá» ná»™i tâm. Từ giá trị biểu tượng ấy, mà có lá»i má»i phải hoà n toà n ý thứ được tầm quan trá»ng của hồng ân quà giá nà y, má»™t hồng ân vốn há»™ phù má»i chu kỳ vÄ© đại của sá»± sống. Các khoa há»c của ta ngà y nay cÅ©ng cả quyết rằng tất cả chúng ta Ä‘á»u dá»± phần và o vá»›i nhau. CÆ¡ thể ta không chỉ giá»›i hạn ở những cái chứa bên trong da mình: sá»± sống chỉ là má»™t.
Trong Thánh kinh Kitô giáo, Sông hay Vòi nÆ°á»›c hằng sống, trong thị kiến Giêrusalem Má»›i (Kh 2), là má»™t trong những hình ảnh chÃnh xÆ°ng tụng Æ¡n cứu Ä‘á»™ của Thiên Chúa. Ngà i má»i gá»i ta đến và tiếp nháºn nÆ°á»›c sá»± sống ‘miá»…n phÃ’, nghÄ©a là nhÆ° má»™t hồng ân. Chủ đỠ‘nÆ°á»›c hằng sống’ trong thị kiến nà y không những chỉ có nghÄ©a thần há»c hay thiêng liêng, nhÆ°ng cÅ©ng nói đến sá»± sống của nÆ°á»›c sông ngòi, đầm lầy, và các nguồn nÆ°á»›c sâu trong đất khác. Ta có thể cản ngăn nÆ°á»›c sông bằng các Ä‘áºp nhân tạo thế nà o, thì nÆ°á»›c thiêng liêng bên trong ta cÅ©ng có thể bị ngăn cản và trở thà nh khô cứng, khiến ta không còn biết gì tá»›i các biến cố hồng phúc Ä‘em lại sá»± sống cho mình nữa. Biểu tượng nÆ°á»›c hằng sống nà y, má»™t biểu tượng rút ra từ việc thánh kinh nối kết nó vá»›i sá»± mầu mỡ và khôn ngoan, sẽ Ä‘em lại sức mạnh và nâng đỡ ta trong việc chăm sóc các nguồn nuá»›c trên thế giá»›i và tăng cÆ°á»ng việc ta cam kết Ä‘em công lý và chữa trị lại cho toà n bá»™ sáng thế.
Khi ta uống hợp nguồn nhiệm tÃch và công lý bằng cách để nÆ°á»›c lÆ°u chẩy tá»± do, ta sẽ trở thà nh những máng chuyển Æ¡n thánh, lên khuôn cho lịch sá» sáng tạo của tÆ°Æ¡ng lai. Lúc ấy ta sẽ thấy được là trong má»i nguồn nuá»›c của thế giá»›i có con sông sá»± sống chẩy ra từ ngai tòa Thiên Chúa.
(Viết theo Sandra Menteith, The Flow of Life: Water as Ethical Symbol, đăng trong The Australasian Catholic Record, July 2004, Volume 81, No 3.)
Vinc. Vũ Văn An
|