Sứ Ä‘iệp Ngà y Thế giá»›i Truyá»n thông xã há»™i thứ 52 (2018)
17.04.2018
Trong má»™t thế giá»›i truyá»n thông và kỹ thuáºt số thay đổi nhanh chóng hôm nay, chúng ta Ä‘ang chứng kiến sá»± lan trà n của cái được gá»i là “tin giảâ€. Äiá»u nà y buá»™c ta phải suy nghÄ©, và đó là lý do tại sao trong Sứ Ä‘iệp Ngà y Thế giá»›i Truyá»n thông năm nay, tôi quyết định trở lại vá»›i vấn Ä‘á» sá»± tháºt, là điá»u đã được các vị tiá»n nhiệm của tôi lặp Ä‘i lặp lại, bắt đầu từ Äức Phaolô VI, trong Sứ Ä‘iệp năm 1972 vá»›i chủ Ä‘á»: “Truyá»n thông xã há»™i phục vụ Chân lýâ€. Bằng cách nà y, tôi muốn góp phần và o sá»± dấn thân chung nhằm ngăn chặn sá»± lan rá»™ng của tin giả và tái khám phá phẩm giá của báo chà và trách nhiệm cá nhân của các nhà báo trong việc truyá»n thông sá»± tháºt.
***
SỨ ÄIỆP
NGÀY THẾ GIỚI TRUYỀN THÔNG XÃ HỘI THỨ 52 (2018)
“Sá»± tháºt sẽ
giải thoát anh em†(Ga 8:32). Tin giả và má»™t ná»n báo chà vì hòa bình.
Anh chị em
thân mến,
Truyá»n
thông là một phần trong kế hoạch của Thiên Chúa dà nh cho chúng ta và là phương
thức chủ yếu cho ta trải nghiệm được tình bằng hữu. Äược tạo ra giống hình ảnh
Äấng Tạo Hóa, chúng ta có thể bà y tá» và chia sẻ tất cả những gì là chân, thiện,
mỹ. Chúng ta có thể mô tả kinh nghiệm của chÃnh mình và thế giá»›i chung quanh,
và như thế, ta tạo ra ký ức lịch sỠvà sự hiểu biết vỠcác sự kiện. Nhưng, khi
chiá»u theo thói kiêu ngạo và Ãch ká»· của mình, chúng ta cÅ©ng có thể bóp méo cách
thức sá» dụng khả năng giao tiếp của chúng ta. Äiá»u nà y có thể thấy được ngay từ
thuở sơ khai, trong các câu chuyện Kinh Thánh vỠCain và Abel và chuyện tháp
Babel (x. St 4:4-16, 11:1-9). Khả năng bóp méo sá»± tháºt là triệu chứng cho thấy
tình trạng (đáng ngại) của chúng ta, trong cả hai chiá»u kÃch cá nhân và cá»™ng
đồng. Trái lại, khi chúng ta trung tÃn vá»›i kế hoạch của Thiên Chúa, truyá»n
thông sẽ diá»…n tả sá»± tìm kiếm chân lý đầy trách nhiệm và ý chà theo Ä‘uổi Ä‘iá»u
thiện của chúng ta.
Trong má»™t thế giá»›i truyá»n thông và kỹ thuáºt số thay đổi nhanh chóng hôm nay, chúng ta Ä‘ang chứng kiến sá»± lan trà n của cái được gá»i là “tin giảâ€. Äiá»u nà y buá»™c ta phải suy nghÄ©, và đó là lý do tại sao trong Sứ Ä‘iệp Ngà y Thế giá»›i Truyá»n thông năm nay, tôi quyết định trở lại vá»›i vấn Ä‘á» sá»± tháºt, là điá»u đã được các vị tiá»n nhiệm của tôi lặp Ä‘i lặp lại, bắt đầu từ Äức Phaolô VI, trong Sứ Ä‘iệp năm 1972 vá»›i chủ Ä‘á»: “Truyá»n thông xã há»™i phục vụ Chân lýâ€. Bằng cách nà y, tôi muốn góp phần và o sá»± dấn thân chung nhằm ngăn chặn sá»± lan rá»™ng của tin giả và tái khám phá phẩm giá của báo chà và trách nhiệm cá nhân của các nhà báo trong việc truyá»n thông sá»± tháºt.
1- TÃnh “thất thiệt†của
tin giả là gì?
Thuáºt
ngữ “tin giả†đã là đối tượng của các cuá»™c thảo luáºn và tranh biện sôi nổi. Nói
chung, nó liên quan đến sự lan trà n thông tin sai lạc trên mạng hoặc trên các
phÆ°Æ¡ng tiện truyá»n thông truyá»n thống. Nó liên quan đến những thông tin sai
lệch dựa trên những dữ liệu không tồn tại hoặc bị bóp méo để lừa dối và thao
túng Ä‘á»™c giả. NgÆ°á»i ta truyá»n bá tin giả để đạt các mục tiêu cụ thể, ảnh hưởng
trên các quyết định chÃnh trị và phục vụ lợi Ãch kinh tế.
Hiệu
quả của tin giả phụ thuá»™c trÆ°á»›c hết và o khả năng bắt chÆ°á»›c các tin tháºt, đến
mức xem ra rất đáng tin cáºy. Thứ đến, thông tin giả nhÆ°ng có vẻ đáng tin nà y
mang tÃnh xoi mói, gây chú ý bằng cách khÆ¡i gợi ấn tượng và những định kiến xã
há»™i, và khai thác những cảm xúc bá»™c phát nhÆ° lo lắng, khinh miệt, tức giáºn vÃ
thất vá»ng. Khả năng lan truyá»n những tin giả nhÆ° thế thÆ°á»ng dá»±a và o việc lèo
lái các mạng xã hội và các phương thức hoạt động của chúng. Những câu chuyện
thất thiệt có thể lan truyá»n nhanh đến ná»—i ngay cả những lá»i phủ nháºn có thẩm
quyá»n Ä‘i nữa cÅ©ng không thể hạn chế được những thiệt hại.
Khó
khăn trong việc vạch trần và loại bá» tin giả cÅ©ng do thá»±c tế là nhiá»u ngÆ°á»i
thÆ°á»ng chỉ tÆ°Æ¡ng tác trong các môi trÆ°á»ng kỹ thuáºt số vá»›i những ngÆ°á»i hợp ý vá»›i
mình, nÆ¡i đó thÆ°á»ng không có chá»— cho các quan Ä‘iểm và ý kiến khác nhau. Thông
tin sai lạc, do váºy, phát triển mạnh khi không có sá»± đối kháng là nh mạnh vá»›i
các nguồn thông tin khác có khả năng thách thức một cách hiệu quả các định kiến
và tạo ra các cuá»™c đối thoại xây dá»±ng; thay và o đó, nó có nguy cÆ¡ là m cho ngÆ°á»i
ta trở thà nh những kẻ vô tình đồng lõa trong việc truyá»n bá những ý tưởng sai
lạc và vô căn cứ. Bi kịch của thông tin sai lạc là nó là m mất uy tÃn của ngÆ°á»i
khác, trình bà y những ngÆ°á»i ấy nhÆ° kẻ thù, tá»›i mức mô tả há» nhÆ° ma quá»· và xúi
giục xung đột. Tin giả là dấu hiệu của thái độ thiếu khoan dung và quá nhạy
cảm, chỉ là m lan trà n sá»± kiêu căng và thù háºn. Äó là kết quả cuối cùng của sá»±
thất thiệt.
2- Là m thế nà o chúng ta
có thể nháºn ra tin giả mạo?
Không
ai trong chúng ta có thể cảm thấy mình được miá»…n trừ khá»i bổn pháºn chống
lại những sá»± giả trá nà y. Äây không phải là má»™t nhiệm vụ dá»… dà ng, vì những
thông tin sai lạc thÆ°á»ng dá»±a trên những lối diá»…n đạt cố ý lẩn tránh vấn Ä‘á» vÃ
khôn khéo đánh lạc hướng, và đôi khi còn sỠdụng cả các cơ chế tâm lý tinh vi.
Tháºt đáng khen những ná»— lá»±c Ä‘ang xây dá»±ng các chÆ°Æ¡ng trình giáo dục nhằm giúp
ngÆ°á»i ta lý giải và đánh giá thông tin của truyá»n thông và dạy há» tham gia tÃch
cực và o việc vạch trần sự giả dối, thay vì vô tình góp phần là m lan rộng những
thông tin sai lệch. CÅ©ng tháºt đáng khen những sáng kiến láºp luáºt và cÆ¡ cấu nhằm
phát triển các quy định giúp ngăn chặn hiện tượng nà y, cùng với các công trình
Ä‘ang được các công ty công nghệ và truyá»n thông thá»±c hiện nhằm Ä‘Æ°a ra các tiêu
chà má»›i hầu xác minh được nhân dạng ẩn giấu đằng sau hà ng triệu hồ sÆ¡ kỹ thuáºt
số.
Tuy
nhiên, việc ngăn cháºn và xác định cách thức hoạt Ä‘á»™ng của thông tin giả cÅ©ng
đòi há»i má»™t quá trình phân định sâu sắc và tháºn trá»ng. Chúng ta cần phải vạch
trần cái gá»i là “những chiến thuáºt của con rắn†được những kẻ trá hình sá» dụng
để tấn công bất cứ lúc nà o và nơi nà o. “Con rắn quỷ quyệt†trong sách Sáng Thế
ký đã sá» dụng chiến lược nà y ngay từ thá»i bình minh của nhân loại; đó là đứa đã
tạo ra tin giả đầu tiên (x. St 3:1-15), khởi đầu một lịch sỠbi thảm của tội
lá»—i con ngÆ°á»i, bắt đầu vá»›i cảnh huynh đệ tÆ°Æ¡ng tà n đầu tiên (x. St 4) dẫn đến
muôn và n tội ác khác chống lại Thiên Chúa, tha nhân, xã hội và thiên nhiên.
Chiến lược của “Cha đẻ sá»± gian dối†ranh mãnh nà y (Ga 8:44) là bắt chÆ°á»›c chÃnh
xác, vá»›i cách quyến rÅ© quá»· quyệt và nguy hiểm, thâm nháºp và o tâm hồn vá»›i những
luáºn Ä‘iệu giả tạo và lôi cuốn.
Trong câu chuyện tội nguyên tổ, tên cám
dá»— tiếp cáºn ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà bằng cách giả vá» là bạn của bà , chỉ quan tâm đến lợi
Ãch của bà , và bắt đầu bằng cách nói những lá»i chỉ đúng có má»™t phần: “Có tháºt
Thiên Chúa bảo: ‘Các ngÆ°Æ¡i không được ăn hết má»i trái cây trong vÆ°á»n’ không?â€
(St 3:1). Tháºt ra, Thiên Chúa không bao giá» bảo AÄ‘am không được ăn quả từ bất
kỳ cây nà o, nhÆ°ng chỉ là trái từ má»™t cây: “Trái của cây cho biết Ä‘iá»u thiện
Ä‘iá»u ác, thì ngÆ°Æ¡i không được ăn†(St 2:17). NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà sá»a sai con rắn,
nhÆ°ng lại để cho mình bị sa và o bẫy khiêu khÃch của hắn: “Trái trên cây ở giữa
vÆ°á»n, Thiên Chúa đã bảo: ‘Các ngÆ°Æ¡i không được ăn, không được Ä‘á»™ng tá»›i, kẻo
phải chết†(St 3:3). Câu trả lá»i của bà bao hà m những ý tưởng vụ luáºt và tiêu
cá»±c; sau khi lắng nghe kẻ cám dá»— và để bản thân bị hút theo luáºn Ä‘iệu của hắn,
ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà đã bị lừa. Bà đã chú ý đến lá»i trấn an của nó: Chẳng chết chóc gì
đâu!†(St 3:4).
“Sự
hủy diệt†của tên cám dá»— đã khoác lên chút biểu hiện của sá»± tháºt: “Thiên Chúa
biết ngà y nà o ông bà ăn trái cây đó, mắt ông bà sẽ mở ra, và ông bà sẽ nên như
những vị thần biết Ä‘iá»u thiện Ä‘iá»u ác†(St 3:5). Mệnh lệnh của Thiên Chúa lÃ
cha - muốn Ä‘em lại Ä‘iá»u tốt là nh cho há» - đã bị nghi ngá» trÆ°á»›c sá»± cám dá»— hấp
dẫn của kẻ thù: “NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà thấy trái cây đó ăn thì ngon, trông thì đẹp mắt
và đáng thèm muốn†(St 3:6). Chương Kinh Thánh nà y đưa ra ánh sáng một yếu tố
quan trá»ng để suy tÆ°: chẳng há» có thông tin sai lạc nà o mà vô hại; trái
lại, tin và o sá»± giả dối có thể có những háºu quả thảm khốc. Tháºm chà chỉ má»™t
chút xÃu bóp méo sá»± tháºt thôi cÅ©ng có những háºu quả nguy hại.
Äiá»u
nguy hiểm là lòng tham của chúng ta. Tin giả thÆ°á»ng lan truyá»n nhanh chóng đến
ná»—i khó có thể dừng lại, không phải vì cảm thức muốn được chia sẻ - là điá»u
truyá»n cảm hứng cho các mạng xã há»™i xuất hiện - mà bởi vì nó khÆ¡i gợi lòng tham
không đáy rất dá»… bùng lên trong lòng ngÆ°á»i. Những mục tiêu kinh tế và thao túng
gây ra tin giả bắt nguồn từ lòng khao khát quyá»n lá»±c, ham muốn sở hữu và hưởng
thụ, mà chung cuá»™c biến chúng ta trở thà nh nạn nhân của má»™t Ä‘iá»u bi thảm hÆ¡n
nữa: đó là sức mạnh lừa đảo của cái ác, đi từ dối trá nà y qua dối trá khác, sẽ
cÆ°á»›p mất tá»± do ná»™i tâm của chúng ta. Äó là lý do vì sao khi giáo dục chân lý
thì cần dạy cho ngÆ°á»i ta biết phân định, đánh giá và thấu hiểu những ham muốn
và khuynh hướng sâu xa nhất của chúng ta, để chúng ta đừng đánh mất cái nhìn
hướng thiện khiến ta phải đầu hà ng các cơn cám dỗ.
3- “Sá»± tháºt sẽ giải
thoát anh em†(Ga 8:32)
Sá»±
ô nhiễm liên tục bởi ngôn ngữ lừa dối có thể là m đen tối cuộc sống nội tâm của
chúng ta. Lá»i nháºn xét của Dostoevsky tháºt là chà lý: “Những ngÆ°á»i cứ tá»± lừa
dối mình và nghe theo sá»± dối trá của chÃnh há», đến má»™t lúc nà o đó, sẽ không còn
phân biệt nổi đâu là sá»± tháºt trong há», hoặc xung quanh há», và vì thế đánh mất
má»i sá»± tôn trá»ng dà nh cho bản thân và ngÆ°á»i khác. Không có lòng tôn trá»ng, há»
cÅ©ng không còn biết yêu thÆ°Æ¡ng, rồi để lấp đầy chÃnh mình và khuây khá»a, há» lao
và o những Ä‘am mê cùng những lạc thú tầm thÆ°á»ng và chìm sâu trong thú tÃnh của
thói hÆ° táºt xấu, tất cả Ä‘á»u do liên tục dối trá vá»›i ngÆ°á»i và vá»›i mình mà ra†(Anh
em nhà Karamazov, II, 2).
Váºy
là m thế nà o để chúng ta tá»± bảo vệ mình? Thuốc giải Ä‘á»™c hiệu nghiệm nhất để khá»
vi khuẩn giả dối là sá»± thanh lá»c trong chân lý. Trong Kitô giáo, chân lý không
chỉ là má»™t thá»±c tại nháºn thức (conceptual reality) liên quan đến cách thức
chúng ta đánh giá sá»± váºt, xác định xem chúng là đúng hay sai. Sá»± tháºt không chỉ
là mang ra ánh sáng những thứ được che giấu, “phÆ¡i bà y thá»±c tạiâ€, nhÆ° thuáºt ngữ
Hy Lạp xÆ°a là aletheia (từ chữ “a-lethèsâ€, “không ẩn giấuâ€) mà còn có thể là m
chúng ta tin. Sá»± tháºt liên quan đến toà n bá»™ cuá»™c Ä‘á»i của chúng ta. Trong Kinh
Thánh, nó có nghÄ©a là sá»± há»— trợ, sá»± vững chắc và tin cáºy, nhÆ° được bao hà m
trong từ gốc ‘aman’, là nguồn gốc của thà nh ngữ phụng vụ Amen. Sá»± tháºt là cái
bạn có thể dá»±a và o, để không bị ngã. Theo ý nghÄ©a tÆ°Æ¡ng quan nà y, chỉ má»™t Äấng
duy nhất tháºt sá»± đáng tin cáºy – Äấng chúng ta đặt niá»m tin và o – là Thiên Chúa
hằng sống. Vì thế, Chúa Giêsu má»›i nói: “Ta là sá»± tháºt†(Ga 14:6). Chúng ta khám
phá và tái khám phá sá»± tháºt khi chúng ta trải nghiệm Ä‘iá»u nà y trong lòng mình
vá»›i niá»m trung thà nh và tin tưởng và o Äấng yêu thÆ°Æ¡ng chúng ta. Chỉ Ä‘iá»u nà y
thôi má»›i có thể giải thoát chúng ta: “Sá»± tháºt sẽ giải thoát anh em†(Ga 8:32).
Tá»±
do khá»i sá»± giả trá và tìm xây dá»±ng mối tÆ°Æ¡ng quan: đây là hai thà nh phần không
thể thiếu, nếu muốn những lá»i nói và cá» chỉ của chúng ta được chân thá»±c, có thế
giá và đáng tin cáºy. Äể phân biệt sá»± tháºt, chúng ta cần phải phân định được
những gì Ä‘á»™ng viên sá»± hiệp thông và cổ vÅ© Ä‘iá»u thiện nÆ¡i má»i sá»±, không
hÆ°á»›ng đến việc cách ly, chia rẽ, và chống đối. Vì váºy, sẽ không thể có được sá»±
tháºt khi nó bị áp đặt từ bên ngoà i nhÆ° là má»™t Ä‘iá»u gì đó không liên quan đến
con ngÆ°á»i, nhÆ°ng chỉ khi nó tuôn chảy từ những mối quan hệ tá»± do giữa con ngÆ°á»i
với nhau, từ việc lắng nghe nhau. Chúng ta cũng không bao giỠđược phép ngừng
tìm kiếm sá»± tháºt, bởi vì sá»± giả dối luôn luôn có thể len và o, ngay cả khi chúng
ta nói ra những Ä‘iá»u đúng. Má»™t lý luáºn cho dù không ai bắt bẻ và o đâu được, vÃ
dá»±a trên những sá»± kiện không thể phủ nháºn, nhÆ°ng nếu nó được dùng để là m tổn
thÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i khác và là m mất uy tÃn của ngÆ°á»i đó trÆ°á»›c mắt ngÆ°á»i khác, thì bất
kể nó có vẻ đúng đến đâu Ä‘i nữa, nó cÅ©ng không phải là sá»± tháºt. Chúng ta có thể
nháºn ra tÃnh chân thá»±c của những lá»i phát biểu qua hoa trái của chúng: chúng gây
tranh cãi, chia rẽ, là m nhụt chÃ; hay chúng thúc đẩy những suy tÆ° đầy
hiểu biết và kỹ cà ng, dẫn đến sự đối thoại xây dựng và những thà nh quả phong
phú.
4- Hòa bình là thông tin
chân thực
Thuốc
giải độc hiệu nghiệm nhất để khỠtrừ sự giả dối không phải là những chiến lược,
nhÆ°ng là con ngÆ°á»i: những ngÆ°á»i không tham lam nhÆ°ng sẵn sáng lắng nghe, những
ngÆ°á»i ná»— lá»±c tham gia và o cuá»™c đối thoại chân thà nh để sá»± tháºt có thể nổi lên;
những ngÆ°á»i được cuốn hút bởi sá»± thiện và chịu trách nhiệm vá» cách há» sá» dụng
ngôn ngữ. Nếu con ngÆ°á»i phải chịu trách nhiệm trÆ°á»›c sá»± lan trà n những bản tin
giả, thì trách nhiệm đó đặt nặng trên vai những ngÆ°á»i là m công việc cung cấp
thông tin, cụ thể đó là các nhà báo, những ngÆ°á»i bảo vệ tin tức. Hiểu theo má»™t
ý nghĩa tròn đầy thì trong thế giới hôm nay, công việc của hỠkhông chỉ là một
nghá» mà là má»™t sứ mạng. Giữa những cạnh tranh ác liệt và chạy Ä‘ua ráo riết, há»
phải nhớ rằng trái tim của thông tin không phải là tốc độ đưa tin hay sức ảnh
hưởng đối vá»›i Ä‘á»™c giả, nhÆ°ng là con ngÆ°á»i. Thông tin cho ngÆ°á»i khác có nghÄ©a lÃ
Ä‘Ã o tạo ngÆ°á»i khác; nó có nghÄ©a là động chạm đến Ä‘á»i sống của con ngÆ°á»i. Äó lÃ
lý do tại sao việc bảo đảm tÃnh chÃnh xác của các nguồn tin và bảo vệ việc
truyá»n thông là những phÆ°Æ¡ng tiện thá»±c sá»± để quảng bá sá»± thiện, tạo ra lòng tin
và mở Ä‘Æ°á»ng cho sá»± hiệp thông và hoà bình.
NhÆ°
thế, tôi muốn má»i gá»i tất cả má»i ngÆ°á»i cổ vÅ© má»™t ná»n báo chà vì hòa bình. Khi
nói nhÆ° thế, tôi không có ý muốn nói đến loại hình báo chà đầy máºt ngá»t và từ
chối thừa nháºn sá»± tồn tại của những vấn Ä‘á» nghiêm trá»ng; hay loại hình báo chÃ
chỉ đầy cảm tÃnh. Ngược lại, tôi muốn nói đến má»™t ná»n báo chà trung thá»±c chống
lại những giả dối, những thứ khẩu hiệu khoa trÆ°Æ¡ng, và các tiêu Ä‘á» giáºt gân.
Má»™t ná»n báo chà do con ngÆ°á»i tạo ra và vì con ngÆ°á»i; má»™t ná»n báo chà phục vụ
tất cả má»i ngÆ°á»i, đặc biệt là những ngÆ°á»i không có tiếng nói- và há» là đa số
trong thế giá»›i của chúng ta. Má»™t ná»n báo chà bá»›t táºp trung và o các tin tức giáºt
gân và táºp chú nhiá»u hÆ¡n và o việc tìm ra các nguyên nhân ẩn sau những xung Ä‘á»™t,
nhằm thúc đẩy sự hiểu biết sâu sắc hơn và góp phần giải quyết bằng cách thiết
láºp các quy trình đạo đức. Má»™t ná»n báo chà dấn thân và o việc chỉ ra những lá»±a
chá»n khác hÆ¡n là sá»± leo thang các tráºn chiến la hét và bạo lá»±c bằng lá»i nói.
Äể
đạt được mục Ä‘Ãch nà y, lấy cảm hứng từ má»™t lá»i cầu của Thánh Phanxicô, chúng ta
có thể hÆ°á»›ng lòng vá» Äấng là Chân Lý:
Lạy
Chúa, xin là m cho chúng con nên những khà cụ bình an của Chúa.
Giúp chúng con nháºn ra sá»± ác tiá»m ẩn trong thứ
truyá»n thông không kiến tạo hiệp thông.
Giúp chúng con biết loại bá» ná»c Ä‘á»™c khá»i những
phán đoán của chúng con.
Giúp chúng con nói vỠtha nhân như anh chị em
của chúng con.
Chúa là Äấng trung tÃn và đáng tin cáºy, xin
là m cho lá»i nói của chúng con thà nh những hạt giống sá»± thiện cho thế giá»›i.
Nơi đâu có kêu la, xin cho chúng con biết lắng
nghe;
nơi đâu có bấn loạn, xin cho chúng con tạo
được niá»m hứng khởi hòa hợp;
nơi đâu có những mơ hồ, xin cho chúng con biết
mang đến sự minh bạch;
nơi đâu có loại trừ, xin cho chúng con mang
đến tình liên đới;
nÆ¡i đâu có kÃch Ä‘á»™ng, xin giúp chúng mang lại
sá»± Ä‘iá»m tÄ©nh;
nÆ¡i đâu há»i hợt, xin cho chúng con nêu lên
được những thắc mắc Ä‘Ãch thá»±c;
nơi đâu có thà nh kiến, xin cho chúng con đánh
thức được niá»m tin;
nÆ¡i đâu có háºn thù, xin cho chúng con biết
mang đến niá»m tôn trá»ng;
nơi đâu có giả dối, xin cho chúng con mang đến
sá»± tháºt. Amen.
Vatican, ngà y 24 tháng 1 năm 2018, + Phanxicô
Ban
Biên táºp WGPSG chuyển ngữ
(WGPSG)
|