.

3. THỜI KỲ HÌNH THÀNH (1659-1802)

   Sau khi bị trục xuất vÄ©nh viá»…n khỏi Việt Nam năm 1645, cha Đắc Lá»™ về châu Âu tường trình cánh đồng truyền giáo chín vàng ở Việt Nam để kêu gọi có thêm thừa sai và giám mục sang Việt Nam. Ngày 9-9-1659, Đức Thánh Cha Alexander VII, qua Sắc chỉ Super Cathedram, quyết định thiết lập ở Việt Nam hai giáo phận và chọn hai vị thừa sai thuá»™c Há»™i Truyền giáo Paris (MEP) làm Đại diện Tông toà. Giáo phận Đàng Trong từ sông Gianh trở vào Nam, gồm cả phần đất Chiêm Thành, Chân Lạp do Đức cha Pierre Lambert de la Motte cai quản. Giáo phận Đàng Ngoài từ sông Gianh trở ra Bắc, bao gồm cả Lào và 5 tỉnh miền Nam Trung Quốc do Đức cha François Pallu coi sóc.  

   Đức cha Pallu đã nhiều lần muốn tá»›i Đàng Ngoài để nhận nhiệm sở, nhÆ°ng bị cản trở nên đành nhờ Đức cha Lambert de la Motte giám quản giùm và đặt cha François Deydier Phan làm cha chính (tổng đại diện) giáo phận. Đến năm 1679, Toà Thánh bổ nhiệm Đức cha Pallu làm giám mục giáo phận Phúc Kiến (Trung Quốc). Ngày 27-1-1684, Đức cha lên đường nhận nhiệm sở và 9 tháng sau, ngài qua đời tại đó. Năm 1669, Đức cha Lambert tá»›i Phố Hiến (HÆ°ng Yên). Đầu năm 1670, ngài truyền chức linh mục cho 7 thầy, chủ toạ công đồng đầu tiên ở Phố Hiến, lập dòng Mến Thánh Giá tại Kiên Lao (Bùi Chu) và Bái Vàng (tỉnh Hà Tây, giáo phận Hà Ná»™i).

   Năm 1679, giáo phận Đàng Ngoài được chia thành hai: Tây và Đông, lấy sông Hồng và sông Lô làm ranh giá»›i. Tây Đàng Ngoài do Đức cha Jacques de Bourges Gia, MEP (1679-1714) coi sóc. Đông Đàng Ngoài được trao cho Đức cha François Deydier Phan (MEP). Trong suốt hÆ¡n má»™t thế ká»·, các giám mục Đại diện Tông toà kế tiếp nhau (7 vị ở Đàng Trong, 7 vị ở Tây Đàng Ngoài, 9 vị ở Đông Đàng Ngoài). Tất cả đã làm việc hết sức mình, trải qua nhiều gian khổ, để xây dá»±ng Giáo Há»™i trong địa phÆ°Æ¡ng được giao phó cho mình. Chúng ta ghi nhận má»™t số khó khăn chính của thời kỳ này.

   Khó khăn trÆ°á»›c hết là sá»± bất hoà giữa các thừa sai dòng Tên và các giám mục Đại diện Tông toà thuá»™c Há»™i Thừa sai Paris cÅ©ng nhÆ° giữa các thừa sai thuá»™c nhiều quốc tịch khác nhau. Khó khăn thứ hai là tính cách bất hợp pháp của Công giáo do các sắc chỉ cấm đạo của vua chúa. Nhiều vị thừa sai nÆ°á»›c ngoài cÅ©ng nhÆ° linh mục Việt Nam đã bị giết hại dÆ°á»›i thời các chúa Trịnh CÆ°Æ¡ng, Trịnh Doanh, Trịnh Sâm ở ngoài Bắc, cÅ©ng nhÆ° thời vua Cảnh Thịnh, nhà Tây SÆ¡n ở miền Trung. Hàng chục ngàn giáo dân đã bị giết chết chỉ vì muốn bảo vệ đức tin của mình. TrÆ°á»›c tình cảnh đó, các vị thừa sai đã Ä‘i tìm má»™t giải pháp má»›i, khiến cho sau này người Pháp có Ä‘iều kiện can thiệp và xâm chiếm Việt Nam bằng vÅ© lá»±c (x.  Nguyá»…n Văn Kiệm, Má»™t số vấn đề lịch sá»­ đạo Thiên Chúa trong lịch sá»­ dân tá»™c Việt Nam, UBKHXH, Viện KHXH và Ban Tôn giáo của Chính phủ, 1988, tr. 29-42).

   Sau khi vua Quang Trung Nguyá»…n Huệ đại phá quân Thanh ở Thăng Long ngày 30-1-1789 và mất năm 1792, con là Quang Toản má»›i 10 tuổi lên nối ngôi, lấy niên hiệu là Cảnh Thịnh. Mọi việc triều đình do các quan lại chuyên quyền nắm giữ, tÆ°á»›ng tá thì ganh ghét xâu xé lẫn nhau, trong khi thế lá»±c của chúa Nguyá»…n Phúc Ánh ngày má»™t mạnh ở Gia Định. Ông là người biết tổ chức, chỉnh đốn lại xã há»™i về mọi lÄ©nh vá»±c, không xâm phạm đến tín ngưỡng của dân chúng nên ông được người dân Nam bá»™ tin tưởng.

   Đức cha Pigneau de Béhaine, quen gọi là Bá Đa Lá»™c, Đại diện Tông toà Đàng Trong (1771-1799), đã hết lòng giúp đỡ Nguyá»…n Phúc Ánh, lúc đó Ä‘ang bị khốn đốn bởi cuá»™c vây hãm của quân Tây SÆ¡n. Ngài đã Ä‘Æ°a hoàng tá»­ Nguyá»…n PhÆ°á»›c Cảnh (lúc bấy giờ má»›i lên 4 tuổi) sang Pháp và vận Ä‘á»™ng người Pháp giúp đỡ tàu chiến, vÅ© khí để Nguyá»…n Phúc Ánh chống Tây SÆ¡n và chúa Trịnh. Ước nguyện của các vị thừa sai và của Đức cha Bá Đa Lá»™c là chỉ muốn cho người Công giáo Việt Nam được an thân giữ đạo và đạo Chúa được mở rá»™ng, vừa có lợi cho Giáo Há»™i, vừa tốt đẹp cho dân tá»™c Việt Nam. Đức cha đã nuôi dạy hoàng tá»­ Cảnh ở dinh Tân Xá. Năm 13 tuổi, hoàng tá»­ được phong làm Nguyên Soái Quận Công, theo cha Ä‘i chinh chiến, lập nhiều chiến công. Sau khi ở Pháp về năm 1789, hoàng tá»­ Cảnh không chịu làm lá»… bái trÆ°á»›c bàn thờ chÆ° vị tiên đế khiến vua Gia Long rất bá»±c tức. Đây cÅ©ng là má»™t trong những nguyên nhân sâu xa khiến vua Gia Long không chọn hoàng tôn Đán mà lại chọn người con nuôi là hoàng tá»­ Đảm sau này. Chính Đức cha cÅ©ng đã khuyên hoàng tá»­ Cảnh phải tôn trọng tục lệ thờ kính ông bà và lá»… bái trÆ°á»›c bàn thờ chÆ° vị tiên đế (x. Trần Đình SÆ¡n, Vua Gia Long vá»›i quyết định chọn người kế vị, tạp chí XÆ°a và Nay của Há»™i Khoa học Lịch sá»­ Việt Nam, số 81B, tháng 11-2000, tr. 26-27.34). Ước mÆ¡ của các thừa sai về má»™t ông vua theo đạo Công giáo và cho người Công giáo được hoàn toàn tá»± do hành đạo nhÆ° vua Constantinus ở đế quốc Roma vào năm 313 hoàn toàn tan biến vá»›i cái chết của Đức cha Bá Đa Lá»™c (9-10-1799) và của hoàng tá»­ Cảnh (1801).

   Tuy nhiên, dù chịu nhiều thá»­ thách và bách hại vì đức tin, số tín hữu ở cả 3 giáo phận vẫn tăng lên không ngừng. Vào năm 1802, Giáo há»™i Việt Nam đã thành hình cÆ¡ cấâu tổ chức gồm 3 giáo phận vá»›i 121 linh mục Việt Nam, khoảng 320.000 tín hữu.

   - Đàng Trong: 1 giám mục, 5 thừa sai, 15 linh mục, 60.000 giáo dân.

   - Tây Đàng Ngoài: 1 giám mục, 5 thừa sai, 65 linh mục và 120.000 giáo dân.

   - Đông Đàng Ngoài: 1 giám mục, 4 thừa sai, 41 linh mục và 140.000 giáo dân (x. Eugène L. Louvet, Les Missions Catholiques au XIXè siècle, tr 207).

1. Nhập đề
2. Thời kỳ khai sinh (1533-1659)
4. Thời kỳ thử thách (1892-1885)
5. Thời kỳ phát triển (1885-1960)
6. Thời kỳ trưởng thành (1960 đến nay)