Suy tư về mầu nhiệm Thiên Chúa Ba Ngôi là khám phá nguồn gốc sâu xa nhất của chúng ta, bởi lẽ, chúng ta phát xuất từ Ba Ngôi và hướng về Ba Ngôi như là cùng đích đời mình, như nước dòng sông phát xuất từ biển cả mênh mông và rồi trở về với nguồn gốc của nó.

1- Một chân lý được Chúa Giêsu mặc khải

Kinh Thánh giới thiệu với chúng ta những nguồn mạc khải về mầu nhiệm lớn lao và cao cả này. Trước hết, cần lưu ý hạn từ “Thiên Chúa” trong Tân Ước muốn nói về Thiên Chúa Cha.

“Vậy, một khi được công chính nhờ Đức tin, chúng ta được bình an với Thiên Chúa, nhờ Đức Giêsu Kitô, Chúa chúng ta… Chúng ta lại còn tự hào về niềm hy vọng được hưởng vinh quang của Thiên Chúa… Trông cậy như thế, chúng ta sẽ không phải thất vọng, vì Thiên Chúa đã đổ tình yêu của Người vào lòng chúng ta, nhờ Thánh Thần mà Người ban cho chúng ta” (Rm 5,1.5).

Ba Ngôi Thiên Chúa là Chúa Cha, Chúa Con - Đức Giêsu Kitô và Chúa Thánh Thần hoà nhập với nhau, mà chúng ta tôn thờ với ba nhân đức đối thần là tin, cậy, mến.

Trong Tin mừng, một lần nữa, trong diễn từ biệt ly, Chúa Giêsu nói về các Ngôi Vị Thần Linh luôn hiệp nhất với nhau: “Khi Thần Chân Lý đến, Người sẽ dẫn anh em tới chân lý toàn vẹn… Tất cả những gì Chúa Cha có thì cũng thuộc về Chúa Con: vì thế, Thầy đã nói rằng Người sẽ dùng những gì là của Thầy mà loan báo cho anh em” (Ga 16,12-15).

Khi suy niệm những lời này và những bản văn khác có cùng nội dung này: Giáo hội tin rằng Thiên Chúa duy nhất nhưng có ba Ngôi Vị. Nhiều người nhận thấy có sự khó hiểu trong giáo huấn về Ba Ngôi. Họ hỏi rằng: Ba Ngôi hiệp nhất với nhau nên một nhưng vẫn là ba có nghĩa là gì? Sao không đơn giản chỉ tin vào một Thiên Chúa duy nhất như người Do Thái và Hồi giáo tin?

Câu trả lời rất đơn giản. Giáo hội tin vào Ba Ngôi không phải là giáo huấn do Giáo hội làm nên, nhưng đây là chân lý được Chúa Kitô mặc khải. Không ai có thể tưởng tượng ra mầu nhiệm Ba Ngôi. Mầu nhiệm này khó hiểu vì nó vượt quá khả năng lý trí con người, nhưng nó không chống lại lý trí. Tertulianô từ xa xưa nói rằng: “Tôi tin bởi vì nó là vô lý.” Ông muốn nói rằng: “Tôi tin bởi vì điều đó vượt trên lý trí của chúng ta và nếu Thiên Chúa hiện hữu, thì quả là rất bình thường vì Người vượt trên lý trí của chúng ta.” Để có thể hiểu về Thiên Chúa, lý trí chúng ta phải mở ra với Thiên Chúa.

2- Một Thiên Chúa hiệp nhất nhưng khác biệt

Chúng ta được mặc khải cho biết rằng Thiên Chúa là duy nhất nhưng lại khác biệt. Điều này vượt trên chính ý tưởng mà chúng ta có về sự hiệp nhất. Trong Thiên Chúa, hiệp nhất và khác biệt nên một và hài hoà với nhau. Bởi vì cả hai vừa hiệp nhất và vừa khác biệt. Nơi Người, sự đa dạng không phải là sự phân chia, mà là sự phong phú.

Có một lý do khác giúp chúng ta hiểu về chân lý này. Nếu Thiên Chúa là tình yêu, thì không thể là một Thiên Chúa đơn độc, bởi vì tình yêu không hiện hữu nếu không có hai hoặc nhiều người. Nếu Thiên Chúa là tình yêu, Người hiện hữu như một Người Yêu và một người Được Yêu và Tình Yêu nối kết họ.Về điểm này, thánh Augustinô có một sự phân biệt rất sâu sắc: “Ở đây có ba ngôi: Đấng đang yêu, Đấng được yêu và Đấng là tình yêu. Nếu bạn thấy Thiên Chúa Ba Ngôi, bạn thấy tình yêu.”[1] Kitô hữu cũng là những người độc thần; người tin vào một Thiên Chúa duy nhất, nhưng không phải là một Thiên Chúa đơn độc, mà là Thiên Chúa có ba ngôi vị. Theo đức tin Kitô giáo, sự hiệp nhất của Thiên Chúa rất giống với sự hiệp nhất của một gia đình, hơn là giống sự hiệp nhất của từng cá thể. Bởi lẽ, trong gia đình, sự hiệp nhất dựa trên các mối tương quan giữa các ngôi vị với nhau, như cha với con, vợ với chồng, cha mẹ với con cái; trong khi đó, sự hiệp nhất của các cá thể thì không xác định được các mối tương quan rõ ràng xây dựng sự hiệp nhất.

Nhưng tôi không muốn dài dòng với những giải thích này nữa. Tôi muốn dùng giáo huấn quan trọng nhất và phù hợp nhất về đời sống Ba Ngôi, được diễn tả trong Kinh Tiền Tụng của thánh lễ Chúa Ba Ngôi: “Khi tuyên xưng Ngài là Thiên Chúa thật và vĩnh cửu, chúng con tôn thờ Thiên Chúa có Ba Ngôi vị, hiệp nhất trong bản tính, nhưng bình đẳng với nhau trong quyền năng thần linh.”[2]

“Ba ngôi và duy nhất, bình đẳng và khác biệt,” đây là hạt nhân của mầu nhiệm. Thiên Chúa Ba Ngôi được tuyên xưng là Thiên Chúa bình đẳng và khác biệt, bình đẳng về phẩm giá và khác biệt về tư cách và vai trò. Nhưng đâu là những yếu tố làm cho Ba Ngôi hiệp nhất và khác biệt?

Xin thưa, đây là những yếu tố làm cho Ba Ngôi hiệp nhất và giống nhau: cùng một bản thể Thiên Chúa, cùng ở trên một cấp bậc hữu thể, cùng chia sẻ quyền năng, vinh quang và danh dự, cùng hiệp nhất trong đời sống nội tại và cùng chia sẻ với nhau trong nhiệm cục cứu độ.

Những yếu tố làm cho Ba Ngôi khác biệt đó là: xét về tương quan, mỗi ngôi vị có một cương vị, Cha, Con, Thánh Thần. Cương vị Cha là Cha và không ai có thể thay thế, cũng thế đối với cương vị Con và Thánh Thần. Mỗi ngôi vị là duy nhất và độc đáo, phân biệt và đối lập với các ngôi vị khác. Xét nguồn gốc, mỗi ngôi đều có sự khác biệt. Cha là nguồn gốc, là nguyên lý phi nguyên lý, nên Cha tự hữu. Con được sinh ra bởi Cha từ đời đời, nên là nguyên lý của nguyên lý. Thánh Thần được nhiệm xuất từ Cha (và Con hay qua Con), là Ngôi Vị tình yêu của Cha và Con. Xét về sứ vụ, mỗi ngôi vị đều có sứ vụ đặc trưng: Cha là tạo thành, Con cứu chuộc, Thánh Thần thánh hóa. Hay trong chương trình cứu độ, Cha dự định, sắp xếp, Con thực hiện, và Thánh Thần hoàn tất. Tuy nhiên, trong bất cứ hành vi và sứ vụ nào của Thiên Chúa, các ngôi vị đều hiệp thông và hợp tác với nhau, tương tại trong nhau. Đó là vẻ đẹp của Thiên Chúa, có khác biệt nhưng không có chia rẽ, có bình đẳng và hiệp nhất nhưng không triệt tiêu tính độc đáo và tính cá vị của từng chủ thể.

Từ giáo huấn này, chúng ta học được bài học gì để sống tốt hơn trong thế giới này?

Con người có thể khác biệt về da màu, văn hoá, giới tính, chủng tộc, hay có phẩm giá bằng nhau, nhưng con người là gì xét như là những nhân vị?

Chúng ta lấy hình ảnh gia đình để giải thích giáo huấn về Ba Ngôi. Gia đình phải là sự phản chiếu ở trần gian về Ba Ngôi. Gia đình được làm nên từ những con người khác biệt về phái tính (đàn ông và đàn bà) và nhờ các thế hệ (cha mẹ và con cái), với những khác biệt về tình cảm, về đòi hỏi và sở thích. Sự thành công của một cuộc hôn nhân và một gia đình lệ thuộc ở mức độ mà sự khác biệt của mỗi người hướng tới sự hiệp nhất: hiệp nhất trong tình yêu, trong dự định, và hiệp nhất trong sứ vụ.

Sẽ là sai lầm khi một người đàn ông và đàn bà lại giống nhau về tính tình và năng khiếu; và để đi đến hoà hợp, hai người phải là năng động, hướng ngoại, theo bản năng, hoặc cả hai lại phải là hướng nội, trầm tỉnh, suy tư... Như thế sẽ làm mất sự khác biệt. Chúng ta biết những hậu quả tiêu cực của chúng có thể phát sinh cả trên bình diện thể lý. Chẳng hạn những cuộc hôn nhân thuộc cùng họ hàng, nếu họ máu quá gần sẽ gây ra những hậu quả về di truyền như có nguy cơ bệnh tật cao và yếu kém về chỉ số thông minh (IQ).

Người chồng người vợ khác biệt nhau nhưng bình đẳng với nhau, như một tấm huy chương có hai mặt, mỗi người là sự bổ túc cho người kia. Điều này giúp hiểu điều Thiên Chúa nói: “Đàn ông ở một mình thì không tốt: ta muốn tạo dựng cho nó một người trợ giúp giống nó” (St 2,18). Tuy nhiên, tất cả những điều này đòi hỏi một cố gắng để chấp nhận sự khác biệt của người khác, vì đối với chúng ta, đây là một điều khó nhất và chỉ có những người trưởng thành mới có thể đón nhận được.

3- Một vị Thiên Chúa gần gũi

Nhiều lúc, chúng ta quan niệm sai lầm rằng mầu nhiệm Ba Ngôi là một mầu nhiệm hoàn toàn tách biệt khỏi đời sống chúng ta và chỉ để cho các nhà thần học suy tư.

Trái lại, đây là một mầu nhiệm gần gũi nhất. Lý do rất đơn giản: chúng ta được tạo dựng theo hình ảnh của Thiên Chúa duy nhất và Ba Ngôi. Chúng ta mang trong mình dấu ấn hình ảnh Ba Ngôi. Như thế, chúng ta cũng được mời gọi để trở thành hoạ ảnh của sự hiệp nhất và đa dạng này.

Hoạ sĩ Andrej Rublev, người Nga, đã để lại một bức ảnh nổi tiếng về Ba Ngôi. Ông được gợi hứng từ một đoạn Kinh Thánh. Một ngày kia, khi ở gần cây sồi Mamrê, ông Abraham đón tiếp ba nhân vật huyền bí viếng thăm. Ông chào họ rằng: “Lạy Chúa tôi.” Họ là ba người nhưng cũng là một vị duy nhất (x. St 18,3). Các Giáo phụ đặc biệt nhìn nhận sự hiện ra này như là biểu tượng hoặc là sự tiên báo về Ba Ngôi.

Ba Ngôi thần linh trong Icôna giống như ba thiên thần. Mầu nhiệm Thiên Chúa “duy nhất” và “ba ngôi” được diễn tả ở đây từ ba nhân vật phân biệt nhưng lại bình đẳng với nhau.

Các khuôn mặt hướng về nhau một cách tuyệt vời tạo nên một vòng tròn, muốn nói lên sự hiệp thông giữa họ; nhưng sự vận chuyển khác nhau và sự hướng về nhau nói lên sự phân biệt giữa họ. Người ta nghĩ rằng Chúa Cha là thiên thần ở bên trái là người duy nhất có đầu đứng thẳng, trong khi đó Chúa Con - Đức Giêsu Kitô được đồng hóa với thiên thần ở giữa và Chúa Thánh Thần là thiên thần bên phải. Ca hai, Chúa Con và Chúa Thánh Thần, với cái đầu cúi xuống, nói lên rằng Chúa Cha là nguồn suối và nguồn gốc của Ba Ngôi và cả hai được phát xuất từ Chúa Cha. Cả Ba đều mặc một chiếu áo màu xanh, dấu chỉ của bản tính thần linh mà các ngôi vị có chung với nhau. Nhưng ở trên hoặc ở dưới, mỗi ngôi mặc một màu sắc phân biệt với các ngôi khác: Chúa Cha mặc màu không thể định nghĩa được, như màu ánh sáng, dấu chỉ của sự vô hình và khôn tả của Người (không ai đã nhìn thấy Chúa Cha bao giờ); Chúa Con mặc một chiếc áo dài màu tối, dấu chỉ của nhân tính mà Người đảm nhận; Chúa Thánh Thần mặc chiếc áo dài màu xanh lơ, dấu chỉ của sự sống, vì Người là Đấng ban sự sống. Màu xanh là màu của sự sống.

Tất cả trong Icôna mang tính biểu tưởng. Cây màu xám ở đằng sau nhắc nhớ cây sồi ở Mamrê; hình chữ nhật đằng trước bàn thờ chỉ trái đất. Bàn thờ, trên đó có một chén hiến tế con chiên, gợi lên Bí tích Thánh Thể. Một hình thức tuyệt vời để nói về Ba Ngôi ban cho chúng ta Thánh Thể và hiến mình cho chúng ta nơi Thánh Thể. Trong Thánh Thể, chúng ta trở thành những người “dự bàn tiệc” của Ba Ngôi; chúng ta ngồi vào chỗ phía trước còn trống, để cần khép lại vòng tròn của Icôna.

Thánh Sergio là người được tôn kính trong lịch sử nước Nga vì đã có công giúp cho các nhà lãnh đạo bất hoà được hiệp nhất với nhau và như thế đã giúp cho cuộc giải phóng của nước Nga được thực hiện khỏi những người Tartati bành trướng khắp nơi. Khi đứng suy niệm lâu trước Icôna này, ngài có câu khẩu hiệu: “Khi chiêm ngắm Ba Ngôi Cực Thánh, hãy chiến thắng sự chia rẽ thù địch của thế giới này.”

Lm. Phêrô Nguyễn Văn Hương